ମନୁସ୍ମୃତିରେ ଏ ସମ୍ବନ୍ଧରେ କୁହାଯାଇଛି :
“ଯଦା ସ ଦେଵୋ ଜାଗର୍ତ୍ତି ତଦେଦଂ ଚେଷ୍ଟତେ ଜଗତ୍।
ଯଦା ସ୍ଵପିତି ଶାନ୍ତାତ୍ମା ତଦା ସର୍ଵଂ ନିମୀଳତି ॥”
ଅର୍ଥାତ୍ ଯେତେବେଳେ ସେ ଦେଵତା (ବ୍ରହ୍ମା) ଜାଗ୍ରତ ଥାଆନ୍ତି, ସେତେବେଳେ ଏହି ଜଗତ ଚେଷ୍ଟାଵନ୍ତ ହୁଏ। ଯେତେବେଳେ ସେ ଶାନ୍ତଚିତ୍ତରେ ନିଦ୍ରାଯାଆନ୍ତି, ସେତେବେଳେ ସମସ୍ତ କିଛି ସ୍ଥିର ହୋଇଯାଏ।
ସେହିପରି ସୂର୍ଯ୍ୟ ସିଦ୍ଧାନ୍ତରେ ବ୍ରହ୍ମାଙ୍କ ଆୟୁଷ ୧୦୦ ବ୍ରହ୍ମା ଵର୍ଷ (୩୧୧.୦୪ ଟ୍ରିଲିୟନ ମାନଵ ଵର୍ଷ) ଏଵଂ ଵର୍ତ୍ତମାନ ତାଙ୍କ ଆୟୁଷର ଦ୍ଵିତୀୟାର୍ଦ୍ଧର ପ୍ରଥମ କଳ୍ପ ଚାଲୁଛି ବୋଲି ଏମନ୍ତ ଉଲ୍ଲେଖ ଅଛି:
“ପରମାୟୁଃ ଶତଂ ବସ୍ଯ ତୟାହୋରାତ୍ରସଙ୍ଖ୍ଯୟା ।
ଆୟୁଷୋଽର୍ଦ୍ଧମିତଂ ତସ୍ଯ ଶେଷକଳ୍ପୋଽୟମାଦିମଃ ॥”
ବ୍ରହ୍ମାଙ୍କର ଗୋଟିଏ ଦିଵସକୁ କଳ୍ପ କୁହନ୍ତି ଯାହା ପ୍ରାୟ ୪୩୨ କୋଟି ଵର୍ଷ ଏଵଂ ବ୍ରହ୍ମାଙ୍କର ଗୋଟିଏ ରାତି (ପ୍ରଳୟ) ମଧ୍ୟ ସମାନ ଅଵଧି ଵିଶିଷ୍ଟ ଅଟେ। ଏକ କଳ୍ପରେ ୧୪ ମନ୍ୱନ୍ତର ଥାଏ, ଯାହା ପ୍ରତ୍ୟେକ ୭୧ ମହାଯୁଗ (୪୩,୨୦,୦୦୦ ଵର୍ଷ) ଯୁକ୍ତ ହୋଇଥାଏ ।
ଏ ସମ୍ବନ୍ଧରେ ସୂର୍ଯ୍ୟସିଦ୍ଧାନ୍ତ (ରଙ୍ଗନାଥ ଟୀକା)ରେ କୁହାଯାଇଛି:
“ଇତ୍ଥଂ ଯୁଗସହସ୍ରେଣ ଭୂତସଂହାରକାରକଃ। କଳ୍ପୋ ବ୍ରାହ୍ମମହଃ ପ୍ରୋକ୍ତଂ ଶର୍ଵରୀ ତସ୍ଯ ତାଵତୀ ॥”
ଅର୍ଥାତ୍ ଏହିପରି ଏକ ହଜାର ଯୁଗ (ଚତୁର୍ଯୁଗ) ଦ୍ଵାରା ଗଠିତ ଏକ କଳ୍ପ, ଯାହା ଜୀଵସଂହାରର କାରଣ, ବ୍ରହ୍ମାଙ୍କ ଦିଵସ (ଅହଃ) କୁହାଯାଏ। ତାଙ୍କ ରାତି (ଶର୍ବରୀ) ମଧ୍ୟ ସମାନ ଅଵଧିର ହୋଇଥାଏ।
ପ୍ରତ୍ୟେକ ମହାଯୁଗ ଚାରି ଯୁଗରେ ଵିଭକ୍ତ: ସତ୍ୟଯୁଗ (୧୭,୨୮,୦୦୦ ଵର୍ଷ), ତ୍ରେତାଯୁଗ (୧୨,୯୬,୦୦୦ ଵର୍ଷ), ଦ୍ୱାପରଯୁଗ (୮,୬୪,୦୦୦ ଵର୍ଷ), ଓ କଳିଯୁଗ (୪,୩୨,୦୦୦ ଵର୍ଷ)। ଵର୍ତ୍ତମାନ ଆମେ ଶ୍ୱେତଵରାହ କଳ୍ପର ସପ୍ତମ ମନ୍ୱନ୍ତରର ୨୮ତମ ମହାଯୁଗର କଳିଯୁଗରେ ଅଛୁ, ଯାହା ୩୧୦୨ ଖ୍ରୀ.ପୂ.ରେ ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥିଲା। ୨୦୨୫ ଖ୍ରୀ. ଅନୁସାରେ, କଳିଯୁଗର ୫୧୨୬ ଵର୍ଷ ଅତିକ୍ରାନ୍ତ ହୋଇଛି । ଶ୍ୱେତଵରାହ କଳ୍ପ ହେଉଛି ବ୍ରହ୍ମାଙ୍କ ଜୀଵନକାଳର ୫୧ତମ ଵର୍ଷର ପ୍ରଥମ ଦିଵସ। ଏହି ଗଣନା ବ୍ରହ୍ମାଣ୍ଡକୁ ଏକ ଚକ୍ରୀୟ, ଅନନ୍ତ ପ୍ରକ୍ରିୟା ଭାବେ ଦେଖାଏ ଯେଉଁଥିରେ ସୃଷ୍ଟି, ସ୍ଥିତି ଓ ପ୍ରଳୟ ଚକ୍ର ଅନୁସରଣ କରେ।
ଅନ୍ୟପକ୍ଷରେ, ଆଧୁନିକ ଵିଜ୍ଞାନ ବ୍ରହ୍ମାଣ୍ଡର ଆୟୁଷକୁ ବିଗ୍ ବ୍ୟାଙ୍ଗ ତତ୍ତ୍ୱ ଆଧାରରେ ମାପିଥାଏ । ଵିଜ୍ଞାନୀମାନଙ୍କ ଅନୁସାରେ, ପ୍ରାୟ ୧୩.୮ ବିଲିୟନ (୧୩,୮୦୦,୦୦୦,୦୦୦) ଵର୍ଷ ପୂର୍ଵେ ବ୍ରହ୍ମାଣ୍ଡର ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥିଲା। ଏହି ଗଣନା କସ୍ମିକ୍ ମାଇକ୍ରୋୱେଵ୍ ବ୍ୟାକଗ୍ରାଉଣ୍ଡ୍ ରେଡିଏସନ୍, ହବଲ୍ ସ୍ଥିରାଙ୍କ ଓ ତାରା ତଥା ଗ୍ୟାଲାକ୍ସିଗୁଡ଼ିକର ଵୟସ ଆଧାରରେ ନିର୍ଣ୍ଣୟ କରାଯାଇଛି। ବ୍ରହ୍ମାଣ୍ଡର ଭଵିଷ୍ୟତ ଆୟୁଷ ଡାର୍କ ଏନର୍ଜି ଦ୍ୱାରା ପ୍ରଭାଵିତ ଯାହା ବ୍ରହ୍ମାଣ୍ଡର ଵିସ୍ତାରକୁ ତ୍ଵରିତ କରୁଛି। ଵୈଜ୍ଞାନିକ ତଥ୍ୟ ଅନୁସାରେ ବ୍ରହ୍ମାଣ୍ଡ ଅନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ କାଳ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଵିସ୍ତାର ଲଭିଵ ଯାହା ଏକ "ବିଗ ଫ୍ରିଜ" ଵା "ହିଟ ଡେଥ" ଅଵସ୍ଥାକୁ ନେଇଯିଵ ଯେଉଁଥିରେ ବ୍ରହ୍ମାଣ୍ଡ ଶୀତଳ ଓ ନିଷ୍କ୍ରିୟ ହେଵ। ଏହା ଟ୍ରିଲିୟନ ଟ୍ରିଲିୟନ (୧୦^୨୪) ଵର୍ଷ ଵା ତା’ଠାରୁ ଅଧିକ ସମୟ ନେଇପାରେ। ବ୍ଲାକ ହୋଲଗୁଡ଼ିକ ହକିଂ ରେଡିଏସନ ମାଧ୍ୟମରେ ୧୦^୧୦୦ ଵର୍ଷ (ଗୂଗୋଲ ଵର୍ଷ) ମଧ୍ୟରେ ବାଷ୍ପୀଭୂତ ହେଵ। ଅନ୍ୟ ସମ୍ଭାଵନା ଯେପରି "ବିଗ କ୍ରଞ୍ଚ" (ସଙ୍କୋଚନ) ଵା "ବିଗ ରିପ" ମଧ୍ୟ ରହିଛି, କିନ୍ତୁ ଡାର୍କ ଏନର୍ଜିର ପ୍ରଭାବ ହେତୁ "ବିଗ ଫ୍ରିଜ" ସବୁଠାରୁ ସମ୍ଭାଵ୍ୟ ।
ଉଭୟ ଦୃଷ୍ଟିକୋଣରେ ମୁଖ୍ୟ ପାର୍ଥକ୍ୟ ରହିଛି। ପୌରାଣିକ ଗଣନା ଚକ୍ରୀୟ ସମୟ ଧାରଣା ଉପରେ ଆଧାରିତ, ଯେଉଁଥିରେ ସୃଷ୍ଟି ଓ ପ୍ରଳୟ ବାରମ୍ବାର ଘଟେ। ଏହା ଦାର୍ଶନିକ ଓ ଆଧ୍ୟାତ୍ମିକ ଯାହା ବ୍ରହ୍ମାଙ୍କ ଦୈଵୀ ଚକ୍ରକୁ ଗୁରୁତ୍ୱ ଦିଏ। ଆଧୁନିକ ଵିଜ୍ଞାନ ରୈଖିକ ସମୟ ଧାରଣା ଉପରେ ଆଧାରିତ, ଯେଉଁଥିରେ ବିଗ୍ ବ୍ୟାଙ୍ଗରୁ ଆରମ୍ଭ ହୋଇ ବ୍ରହ୍ମାଣ୍ଡ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଦିଗରେ ଅଗ୍ରସର ହୁଏ। ପୌରାଣିକ ଗଣନାରେ ବ୍ରହ୍ମାଙ୍କ ଜୀଵନକାଳ (୩୧୧.୦୪ ଲକ୍ଷ କୋଟି ଵର୍ଷ) ଵିଜ୍ଞାନର ଵର୍ତ୍ତମାନ ଆୟୁଷ (୧୩.୮ ବିଲିୟନ ବର୍ଷ) ତୁଳନାରେ ଅତ୍ୟନ୍ତ ଵୃହତ୍ କିନ୍ତୁ ଵିଜ୍ଞାନର ଭଵିଷ୍ୟତ ଆୟୁଷ (୧୦^୧୦୦ ବର୍ଷ) ପୌରାଣିକ ସମୟଠାରୁ ମଧ୍ୟ ଅଧିକ। ପୁରାଣ ସମୟକୁ ଅନନ୍ତ ଚକ୍ର ଭାବେ ଦେଖେ କିନ୍ତୁ ଵିଜ୍ଞାନ ଏକ ସୀମିତ ଆରମ୍ଭ ଓ ଅନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ଶେଷ ଉପରେ ଜୋର୍ ଦିଏ।
ଉଭୟ ଦୃଷ୍ଟିକୋଣ ମାନଵ ଚିନ୍ତାର ଵିଭିନ୍ନ ଦିଗକୁ ପ୍ରତିଫଳିତ କରେ। ପୌରାଣିକ ଗଣନା ଆଧ୍ୟାତ୍ମିକ ଓ ଦାର୍ଶନିକ ଅନୁସନ୍ଧାନର ଫଳ, ଯାହା ବ୍ରହ୍ମାଣ୍ଡକୁ ଏକ ଦୈଵୀ ସଂଯୋଗ ଭାବେ ଦେଖେ। ଵିଜ୍ଞାନ ପରୀକ୍ଷାମୂଳକ ପ୍ରମାଣ ଓ ଗାଣିତିକ ମଡେଲ ଉପରେ ଆଧାରିତ ଯାହା ଭୌତିକ ନିୟମ ଓ ପର୍ଯ୍ୟଵେକ୍ଷଣ ଉପରେ ନିର୍ଭର କରେ। ଉଭୟ ତଥ୍ୟାତ୍ମକ ଦିଗ ବ୍ରହ୍ମାଣ୍ଡର ଵିଶାଳତା ଓ ଜଟିଳତାକୁ ସ୍ୱୀକାର କରେ କିନ୍ତୁ ଏହାକୁ ଭିନ୍ନ ଭାଷା ଓ ଢାଞ୍ଚାରେ ଵ୍ୟାଖ୍ୟା କରାଯାଇଛି। ତେବେ ଭାରତକୁ ଛାଡ଼ି ଦେଲେ ଆଉ କୌଣସି ପ୍ରାଚୀନ ସଭ୍ୟତାରେ ଏତେ ଵିଶାଳ ଆକାରରେ ସମୟର ଗଣନା ହୋଇନଥିଲା। ଚୀନ ଓ ମିଶରୀୟ ସଭ୍ୟତାରେ ରାଜବଂଶମାନଙ୍କର ଶାସନକାଳ ଆଧାରରେ ଯୁଗ ଗଣନା ହେଉଥିଲା । ଅନ୍ୟାନ୍ୟ କୌଣସି ପ୍ରାଚୀନ ସଂସ୍କୃତିରେ ଭାରତ ଭଳି ଚାରିଯୁଗ କଳ୍ପନା ଦେଖାଯାଇନଥିଲା ।
ଭାରତୀୟ ସଂସ୍କୃତିରେ କାଳଗଣନା ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ହେଵାର ବହୁତ ପରେ ପ୍ରାଚୀନ ଗ୍ରୀକ୍ କଵି ହେସିଓଡ ଖ୍ରୀ.ପୂ. 8ମ ଶତାବ୍ଦୀରେ ତାଙ୍କ ରଚନା Ἔργα καὶ Ἡμέραι (Érga kaì Hēmérai)ରେ ମାନଵ ଇତିହାସକୁ ପାଞ୍ଚଟି ଯୁଗରେ ଵିଭାଜନ କରିଥିଲେ । ତାଙ୍କ ଅନୁସାରେ ପ୍ରାରମ୍ଭିକ ଯୁଗ ସ୍ୱର୍ଣ୍ଣ ଯୁଗ (Golden Age)ଶାନ୍ତି ଓ ସମୃଦ୍ଧିର ସମୟ ଥିଲା। ତତ୍ପରଵର୍ତ୍ତୀ ରୌପ୍ୟ ଯୁଗ (Silver Age)ରେ କ୍ରମଶଃ ନୈତିକତାରେ ହ୍ରାସ ଘଟିଲା। ତହୁଁ କାଂସ୍ୟ ଯୁଗ (Bronze Age) ଯୁଦ୍ଧ ଓ ହିଂସାର ଯୁଗ ହେଲା। ଚତୁର୍ଥ ଯୁଗ ଵୀର ଯୁଗ (Heroic Age) ଥିଲା ଏଵଂ ଏହି ଯୁଗରେ ମହାନ ଵୀରମାନଙ୍କ ଦ୍ଵାରା ପୃଥିଵୀ ଶାସିତ ହେଉଥିଲା । ଟ୍ରୋଜାନ ଯୁଦ୍ଧ ଏହି ଯୁଗରେ ହୋଇଥିଲା । ଶେଷରେ ପଞ୍ଚମ ଯୁଗ ଲୌହ ଯୁଗ (Iron Age) ବୋଲି ଉଲ୍ଲେଖ କରି ହେସିଓଡ ଏହାକୁ ଅଧର୍ମ ଓ ଦୁଃଖର ଯୁଗ ଵିଵେଚିତ କରିଛନ୍ତି । ଗ୍ରୀକ୍ମାନଙ୍କର ଏହି ଯୁଗ ଵିଭାଜନ ମଧ୍ୟ ପୌରାଣିକ ଓ ଦାର୍ଶନିକ ଥିଲା ଏଵଂ ଏଥିରେ ଧାତୁର ଵ୍ୟଵହାର ସହ ନୈତିକତା ଓ ସାମାଜିକ ଅଵସ୍ଥାର ଵର୍ଣ୍ଣନା ମଧ୍ୟ ଜଡ଼ିତ ଥିଲା।
ଏହାର ବହୁତ ଵର୍ଷ ପରେ ଡେନିଶ୍ ପୁରାତତ୍ତ୍ୱଵିଦ କ୍ରିଷ୍ଟିଆନ ଜୁର୍ଗେନସେନ ଥମସେନ 1836 ମସିହାରେ ପ୍ରକାଶିତ ତାଙ୍କର ପୁସ୍ତକ "Ledetraad til Nordisk Oldkyndighed(Guide to Northern Antiquities)"ରେ ତିନି-ଯୁଗ ପ୍ରଣାଳୀକୁ ଆନୁଷ୍ଠାନିକ ଭାବେ ପ୍ରକାଶ କରିଥିଲେ। ଥମସେନ୍ ମାନଵ ଇତିହାସକୁ ପାଷାଣ ଯୁଗ,କାଂସ୍ୟ ଯୁଗ ଓ ଲୌହ ଯୁଗ ଆଦି ତିନୋଟି ଯୁଗରେ ଵିଭାଜନ କରିଥିଲେ ଯାହାକୁ ତିନି-ଯୁଗ ପ୍ରଣାଳୀ ଵା Three-Age System କୁହାଯାଏ। ଏହି ଵିଭାଜନ ମୁଖ୍ୟତଃ ମାନଵ ସଭ୍ୟତାରେ ଵ୍ୟଵହୃତ ପ୍ରମୁଖ ଉପକରଣ ଓ ଧାତୁ ଆଧାରରେ କରାଯାଇଛି। ପାଷାଣ ଯୁଗରେ(Stone Age)ମାନଵ ପାଷାଣରୁ ଉପକରଣ ଓ ଅସ୍ତ୍ରଶସ୍ତ୍ର ନିର୍ମାଣ କରୁଥିଲେ। ଏହା ପ୍ରାୟ 2.5 ନିୟୁତ ଵର୍ଷ ପୂର୍ଵରୁ ଆରମ୍ଭ ହୋଇ ପ୍ରାୟ 3000 ଖ୍ରୀ.ପୂ. ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଚାଲିଥିଲା। ଏହାକୁ ପୁନର୍ଵାର ପୁରାପାଷାଣ (Paleolithic), ମଧ୍ୟପାଷାଣ (Mesolithic) ଓ ନଵପାଷାଣ (Neolithic) ଯୁଗ ଭାବେ ତିନି ଯୁଗରେ ଵିଭାଜନ କରାଯାଇଥିଲା। କାଂସ୍ୟ ଯୁଗରେ (Bronze Age) ମାନଵ ତମ୍ବା ଓ ଟିଣର ମିଶ୍ରଣରୁ କାଂସ୍ୟ ନିର୍ମାଣ କରି ଉପକରଣ ତିଆରି କରୁଥିଲେ। ଏହା ପ୍ରାୟ 3000 ଖ୍ରୀ.ପୂ.ରୁ 1200 ଖ୍ରୀ.ପୂ. ମଧ୍ୟରେ ଚାଲିଥିଲା। ଲୌହ ଯୁଗରେ (Iron Age) ମାନଵ ଲୌହରୁ ଅସ୍ତ୍ରଶସ୍ତ୍ର ଓ ଉପକରଣ ନିର୍ମାଣ କରୁଥିଲେ। ଏହା ପ୍ରାୟ 1200 ଖ୍ରୀ.ପୂ.ରୁ ଆରମ୍ଭ ହୋଇ ଐତିହାସିକ ଯୁଗ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଚାଲିଥିଲା। ଏହି ପ୍ରଣାଳୀକୁ ପରେ ଅନ୍ୟ ପୁରାତତ୍ତ୍ୱବିଦମାନେ ଵିସ୍ତାର କରିଥିଲେ ଏଵଂ ଏହା ଵିଶ୍ୱଵ୍ୟାପୀ ପୁରାତନ ଇତିହାସ ଅଧ୍ୟୟନରେ ଏକ ମୌଳିକ ଆଧାର ହୋଇଛି। ଲୌହ ଯୁଗ ପରେ ମାନଵ ଇତିହାସ ଶାସ୍ତ୍ରୀୟ ଯୁଗ (Classical Age), ମଧ୍ୟଯୁଗ (Medieval Age), ଆଧୁନିକ ଯୁଗ (Modern Age) ଏଵଂ ଵର୍ତ୍ତମାନର ଡିଜିଟାଲ ଯୁଗ ଵା ତଥ୍ୟ ଯୁଗ (Information Age) ରୂପେ ମାନଵ ଇତିହାସ ଅନେକ ଯୁଗରେ ଵିଭାଜିତ ହୋଇଛି।
ତେବେ କ୍ରିଷ୍ଟିଆନ ଜୁର୍ଗେନସେନ ଥମସେନଙ୍କ ତିନି ଯୁଗ ପ୍ରଣାଳୀ ପୃଥିଵୀର ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଇତିହାସକୁ ପ୍ରକାଶ କରିପାରିନଥିଲା ।ଆଧୁନିକ ଯୁଗରେ ଵିଜ୍ଞାନର ଅଗ୍ରଗତି ଯୋଗୁଁ ଅଧୁନା ପୃଥିଵୀର ସୃଷ୍ଟିଠାରୁ ଏଯାଵତ୍ ଵୈଜ୍ଞାନିକଙ୍କ ଦ୍ଵାରା ଚାରିଯୁଗରେ ଗଣନା କରାଯାଇଛି ।
ଆଜକୁ ପ୍ରାୟ ୪୫୪୦ ନିୟୁତ ଵର୍ଷ ତଳେ ସୂର୍ଯ୍ୟର ପ୍ରୋଟୋପ୍ଲାନେଟାରୀ ଡିସ୍କକୁ ଘେରି ରହିଥିଵା ଆଵର୍ଜନାରୁ ପୃଥିଵୀ ସୃଷ୍ଟି ହେଲା । ଵୈଜ୍ଞାନିକମାନେ ୪୫୪୦ ନିୟୁତ ଵର୍ଷଠାରୁ ଏଯାଵତ୍ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ପୃଥିଵୀର ଆୟୁକୁ ଚାରିଯୁଗରେ ଵିଭକ୍ତ କରିଛନ୍ତି ।
(କ)Hadean(୪୫୪୦ରୁ ୪୦୦୦ ନିୟୁତ ଵର୍ଷ)
(ଖ)Archean (୪୦୦୦ରୁ ୨୫୦୦ ନିୟୁତ ଵର୍ଷ)
(ଗ)Proterozoic(୨୫୦୦ରୁ ୫୩୮.୮ ନିୟୁତ ଵର୍ଷ)
(ଘ)Phanerozoic(୫୩୮.୮ ନିୟୁତ ଵର୍ଷଠାରୁ ଵର୍ତ୍ତମାନ ସମୟକାଳ)
Hadean ଯୁଗ ପ୍ରାୟ ୪୫୪୦ ନିୟୁତ ଵର୍ଷରୁ ୪୦୦୦ ନିୟୁତ ଵର୍ଷ ପୂର୍ବ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଵ୍ୟାପିଥିଲା । ଏହା ପୃଥିଵୀର ସବୁଠାରୁ ପ୍ରାଚୀନ ଭୂତାତ୍ତ୍ୱିକ ଯୁଗ ଭାବେ ପରିଚିତ। ଏହି ସମୟ ପୃଥିଵୀର ଗଠନ ଓ ପ୍ରାରମ୍ଭିକ ଵିକାଶର ଏକ ନାଟକୀୟ ଅଧ୍ୟାୟ ଥିଲା, ଯେତେବେଳେ ଆମର ଗ୍ରହ ଏକ ଅଗ୍ନିମୟ, ଅସ୍ଥିର ଓ ଜୀଵନ ପାଇଁ ଅନୁପଯୁକ୍ତ ଅବସ୍ଥାରେ ଥିଲା। Hadean ଯୁଗର ନାମ ଗ୍ରୀକ୍ ପୁରାଣରୁ ଆସିଛି, ଯାହାର ଅର୍ଥ "ନର୍କ ପରି" ପରିଵେଶ ଅଟେ । ଏହି ନାମକରଣ ତତ୍କାଳୀନ ସମୟର ଚରମ ଓ ଅସ୍ଥିର ଅଵସ୍ଥାକୁ ସୂଚାଇ ଦିଏ। "Hadean" ଶବ୍ଦଟି ୧୯୭୨ରେ ଭୂତତ୍ତ୍ୱଵିଦ ପ୍ରେଷ୍ଟନ କ୍ଲାଉଡ୍ (Preston Cloud) ଦ୍ୱାରା ପ୍ରଥମେ ପ୍ରସ୍ତାଵିତ ହୋଇଥିଲା। Hadean ଯୁଗରେ ଅନେକ ମୁଖ୍ୟ ଘଟଣା ଘଟିଥିଲା, ଯାହା ପୃଥିଵୀକୁ ଏକ ଜୀଵନଯୋଗ୍ୟ ଗ୍ରହରେ ପରିଣତ କରିଵାରେ ମୂଖ୍ୟ ଭୂମିକା ଗ୍ରହଣ କରିଥିଲା।
ପ୍ରଥମ ମୁଖ୍ୟ ଘଟଣା ଥିଲା ପୃଥିଵୀର ଗଠନ। ସୂର୍ଯ୍ୟଙ୍କୁ ଘେରି ରହିଥିଵା ପ୍ରୋଟୋପ୍ଲାନେଟାରୀ ଡିସ୍କରେ ଧୂଳି ଓ ଗ୍ୟାସର କଣିକାମାନ ପରସ୍ପର ସହ ସଂଘର୍ଷ ଓ ସଂଯୁକ୍ତି ମାଧ୍ୟମରେ ପୃଥିଵୀର ଗଠନ ହୋଇଥିଲା। ଏହି ପ୍ରକ୍ରିୟାକୁ "Accretion(ଅଭିବୃଦ୍ଧି)" କୁହାଯାଏ। ଏହି ସମୟରେ ପୃଥିଵୀ ଏକ ଗଳିତ ଅଗ୍ନିଗୋଳକ ଥିଲା ଯେଉଁଠାରେ ଉଚ୍ଚ ତାପମାତ୍ରା ଓ ଅସ୍ଥିର ଅଵସ୍ଥା ପରିଲକ୍ଷିତ ହେଉଥିଲା। ଏହି ଗଳିତ ଅଵସ୍ଥା ପୃଥିଵୀର ଭିତର ଭାଗରେ ଭିନ୍ନ ଭିନ୍ନ ସ୍ତର ଗଠନ କରିଥିଲା, ଯେପରିକି Core(ଭୂ-କ୍ରୋଡ଼), Mantle(ଭୂପ୍ରାଵାର) ଓ ପ୍ରାରମ୍ଭିକ ଭୂତ୍ୱକ।
ଦ୍ୱିତୀୟ ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ଘଟଣା ଥିଲା ଚନ୍ଦ୍ରର ଗଠନ। "Giant Impact Hypothesis" ଅନୁସାରେ ମଙ୍ଗଳ ଗ୍ରହ ଆକାରର ଥିଆ Thia ନାମକ ପ୍ରୋଟୋପ୍ଲାନେଟର ପୃଥିଵୀ ସହ ସଂଘର୍ଷ କରିଥିଲା। ଏହି ସଂଘର୍ଷରୁ ନିର୍ଗତ ଆଵର୍ଜନା ପୃଥିବୀକୁ ଘେରି ଏକ ଡିସ୍କ ଗଠନ କରିଥିଲା, ଯାହା ପରଵର୍ତ୍ତୀ ସମୟରେ ଦୁଇଗୋଟି ଚନ୍ଦ୍ରରେ ପରିଣତ ହୋଇଥିଲା। ପରେ ଛୋଟ ଚନ୍ଦ୍ରଟିର ବଡ଼ ଚନ୍ଦ୍ର ସହିତ ସଂଘର୍ଷ ଘଟିଵାରୁ ଆଜିର ଵିଶାଳ ଚନ୍ଦ୍ର ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଛି । ଏହିକାରଣରୁ ଚନ୍ଦ୍ରର ଏକପାଖର ଭୂଭାଗ ଅନ୍ୟପାଖ ଅପେକ୍ଷା ଅଧିକ ସଘନ ହୋଇଅଛି । ତେବେ ଚନ୍ଦ୍ରର ସୃଷ୍ଟି ପୃଥିଵୀର ଭୂତାତ୍ତ୍ୱିକ ଵିକାଶ ଓ ଏହାର ଅକ୍ଷୀୟ ନତି ଉପରେ ଗଭୀର ପ୍ରଭାଵ ପକାଇଥିଲା।
ତୃତୀୟ ମୁଖ୍ୟ ଘଟଣା ଥିଲା ପ୍ରାରମ୍ଭିକ ଵାୟୁମଣ୍ଡଳ ଓ ମହାସାଗରର ଗଠନ। Hadean ଯୁଗରେ ପୃଥିଵୀର ଵାୟୁମଣ୍ଡଳ ମୁଖ୍ୟତଃ ଜଳୀୟ ବାଷ୍ପ, କାର୍ବନ୍ ଡାଇଅକ୍ସାଇଡ୍, ମିଥେନ ଓ ଆମୋନିଆ ଭଳି ଗ୍ୟାସରୁ ଗଠିତ ଥିଲା, ଯାହା ଆଗ୍ନେୟ ଉଦ୍ଗିରଣ ଓ ଧୂମକେତୁ ସଂଘର୍ଷ ମାଧ୍ୟମରେ ଆସିଥିଲା। ପୃଥିଵୀ ଥଣ୍ଡା ହେଵା ସହ ଜଳୀୟ ବାଷ୍ପ ଘନୀଭୂତ ହୋଇ ଵର୍ଷାରେ ପରିଣତ ହେଲା, ଯାହା ପ୍ରାରମ୍ଭିକ ମହାସାଗର ଗଠନରେ ସହାୟକ ହେଲା। କିଛି ଜଳ ଧୂମକେତୁ ଓ ଉଲ୍କାପିଣ୍ଡ ମାଧ୍ୟମରେ ମଧ୍ୟ ପୃଥିଵୀକୁ ଆସିଥିଲା। କିଛି ଜଳ ଆରମ୍ଭରୁ ହିଁ ପୃଥିଵୀରେ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଦରଵ ସହିତ ମିଶିକରି ଥିଲା ଏଵଂ ପରେ ପ୍ରାକୃତିକ ଵିପର୍ଯ୍ୟୟ ଯୋଗୁଁ ବାଷ୍ପିଭୂତ ହୋଇ ତରଳ ଓ କଠିନ ରୂପେ ପୃଥିଵୀରେ ଜମା ହେଲା ।
ଚତୁର୍ଥ ଘଟଣା ଥିଲା Late Heavy Bombardment, ଯେଉଁଥିରେ ପୃଥିଵୀ ଓ ଚନ୍ଦ୍ର ଉପରେ ଅସଂଖ୍ୟ ଉଲ୍କାପିଣ୍ଡ ଓ ଧୂମକେତୁ ସଂଘର୍ଷ ହୋଇଥିଲା। ଏହା ପୃଥିଵୀର ଭୂତ୍ୱକ ଉପରେ ଵିଶାଳ ଗର୍ତ୍ତ ସୃଷ୍ଟି କରିଥିଲା ଓ ଏହାର ପରିଵେଶକୁ ଆହୁରି ଅସ୍ଥିର କରିଥିଲା। ଏହି ସମୟରେ ଜୀଵନର ପ୍ରାରମ୍ଭିକ ଚିହ୍ନ ଦେଖାଯାଇନଥିଲା, କିନ୍ତୁ ଏହି ଘଟଣାଗୁଡ଼ିକ ପରଵର୍ତ୍ତୀ ଯୁଗରେ ଜୀଵନର ଉତ୍ପତ୍ତି ପାଇଁ ରାସାୟନିକ ପରିଵେଶ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରିଥିଲା।
Hadean ଯୁଗରେ ପୃଥିଵୀର ଗଳିତ ଅଵସ୍ଥା ଧୀରେ ଧୀରେ ଥଣ୍ଡା ହେଵା ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥିଲା, ଯାହା ଫଳରେ ଏକ ପତଳା ଓ ଅସ୍ଥାୟୀ ଭୂତ୍ୱକ (crust) ଗଠିତ ହୋଇଥିଲା। ଏହି ପ୍ରାରମ୍ଭିକ ଭୂତ୍ୱକ ମୁଖ୍ୟତଃ ବାସାଲ୍ଟିକ ପ୍ରକୃତିର ଥିଲା ଏଵଂ ଅନେକ ସମୟରେ ଉଲ୍କାପିଣ୍ଡ ସଂଘର୍ଷ ଦ୍ୱାରା ଧ୍ୱଂସ ହେଉଥିଲା। ତଥାପି, ଏହା ପୃଥିଵୀର ଭୂତାତ୍ତ୍ୱିକ ସ୍ଥିରତା ଆଡ଼କୁ ଏକ ପ୍ରାରମ୍ଭିକ ପଦକ୍ଷେପ ଥିଲା। zircon crystals ଯାହା ଆଜି ପଶ୍ଚିମ ଅଷ୍ଟ୍ରେଲିଆରେ ମିଳିଛି, ଏହି ଯୁଗରୁ ଅଵଶେଷ ଭାବେ ରହିଛି ଏଵଂ ପ୍ରାୟ ୪୪୦୦ ନିୟୁତ ଵର୍ଷ ପୁରୁଣା, ଯାହା ଏକ ପ୍ରାରମ୍ଭିକ ଭୂତ୍ୱକର ଉପସ୍ଥିତିକୁ ସୂଚାଇ ଦିଏ।
Hadean ଯୁଗରେ ପୃଥିଵୀର ଅନ୍ତଃସ୍ଥ ଅଂଶ ଅତ୍ୟନ୍ତ ଉତ୍ତପ୍ତ ଥିଲା, ଯାହା ଫଳରେ ତୀଵ୍ର ଆଗ୍ନେୟ ଉଦ୍ଗିରଣ ଘଟୁଥିଲା। ଏହି ଆଗ୍ନେୟ ପର୍ଵତଗୁଡ଼ିକ ଜଳୀୟ ବାଷ୍ପ, କାର୍ବନ ଡାଇଅକ୍ସାଇଡ ଏଵଂ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଗ୍ୟାସ ନିର୍ଗମନ କରୁଥିଲା, ଯାହା ପୃଥିଵୀର ପ୍ରାରମ୍ଭିକ ବାୟୁମଣ୍ଡଳ ଗଠନରେ ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ଭୂମିକା ଗ୍ରହଣ କରିଥିଲା। ଏହି କାର୍ଯ୍ୟକଳାପ ମହାସାଗର ଗଠନରେ ମଧ୍ୟ ସହାୟକ ହୋଇଥିଲା, କାରଣ ଜଳୀୟ ବାଷ୍ପ ଘନୀଭୂତ ହୋଇ ଜଳରେ ପରିଣତ ହେଉଥିଲା।
ଯଦିଓ Hadean ଯୁଗରେ ଜୀଵନର ସ୍ପଷ୍ଟ ପ୍ରମାଣ ମିଳିନାହିଁ, ଏହି ସମୟରେ ଜୀଵନର ଉତ୍ପତ୍ତି ପାଇଁ ଆଵଶ୍ୟକୀୟ ରାସାୟନିକ ପରିଵେଶ ଗଠନ ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥିଲା। ଧୂମକେତୁ ଓ ଉଲ୍କାପିଣ୍ଡ ମାଧ୍ୟମରେ ଜୈଵିକ ଅଣୁ (organic molecules) ଯେପରିକି ଏମିନୋ ଏସିଡ ପୃଥିଵୀକୁ ଆସିଥିଲା। ଏହା ସହ ପ୍ରାରମ୍ଭିକ ମହାସାଗରରେ ରାସାୟନିକ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ହେଉଥିଵା ହାଇଡ୍ରୋଥର୍ମାଲ ଭେଣ୍ଟ (hydrothermal vents) ଜୀଵନର ପ୍ରାରମ୍ଭିକ ରାସାୟନିକ ଵିକାଶରେ ସହାୟକ ହୋଇଥାଇ ପାରେ।
କିଛି ଵୈଜ୍ଞାନିକ ତଥ୍ୟ ଦ୍ଵାରା ଅନୁମାନ କରାଯାଏ ଯେ Hadean ଯୁଗରେ ପୃଥିଵୀର ଭୂ-କ୍ରୋଡ଼(Core)ରେ ତରଳ ଲୌହ ଓ ନିକେଲର ଗତି ଯୋଗୁଁ ଏକ ପ୍ରାରମ୍ଭିକ ଚୁମ୍ବକୀୟ କ୍ଷେତ୍ର (magnetic field) ଗଠନ ହୋଇଥାଇ ପାରେ। ଏହା ପୃଥିଵୀର ଵାୟୁମଣ୍ଡଳକୁ ସୌର ଵାୟୁ (solar wind) ଦ୍ୱାରା କ୍ଷୟ ହେଵାରୁ ରକ୍ଷା କରିଵାରେ ସହାୟକ ହୋଇଥାଇ ପାରେ, ଯାହା ପରଵର୍ତ୍ତୀ ସମୟରେ ଜୀଵନର ଵିକାଶ ପାଇଁ ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ଥିଲା। ଯଦିଓ ଆଧୁନିକ ପ୍ଲେଟ ଟେକ୍ଟୋନିକ୍ସ Hadean ଯୁଗରେ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ରୂପେ ସ୍ଥାପିତ ହୋଇନଥିଲା, କିଛି ଵୈଜ୍ଞାନିକ ଅନୁମାନ କରନ୍ତି ଯେ ଏକ ପ୍ରାରମ୍ଭିକ ରୂପରେ ଭୂତ୍ୱକର ଗତିଶୀଳତା ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥାଇ ପାରେ। ଏହା ପୃଥିଵୀର ଭୂତାତ୍ତ୍ୱିକ ଵିକାଶରେ ଏକ ମୁଖ୍ୟ ପଦକ୍ଷେପ ହୋଇଥାଇ ପାରେ।
ଏହି ଘଟଣାଗୁଡ଼ିକ Hadean ଯୁଗରେ ପୃଥିଵୀର ଭୌତିକ ଓ ରାସାୟନିକ ଵିକାଶରେ ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ଭୂମିକା ଗ୍ରହଣ କରିଥିଲା। ଏହା ପୃଥିଵୀକୁ ପରଵର୍ତ୍ତୀ Archean ଯୁଗରେ ଜୀଵନର ଉତ୍ପତ୍ତି ପାଇଁ ଆଵଶ୍ୟକୀୟ ପରିସ୍ଥିତି ସୃଷ୍ଟି କରିଵାରେ ସହାୟକ ହୋଇଥିଲା। Hadean ଯୁଗର ଅଵଶେଷ ଓ ପ୍ରମାଣ ଅତ୍ୟନ୍ତ ସୀମିତ ହେଲେ ମଧ୍ୟ, ଏହି ଘଟଣାଗୁଡ଼ିକ ଵୈଜ୍ଞାନିକ ଗଵେଷଣା ଓ ଅନୁମାନ ମାଧ୍ୟମରେ ବୁଝାଯାଇଛି।
ଦ୍ଵିତୀୟ ଯୁଗ Archean ପ୍ରାୟ ୪୦୦୦ ନିୟୁତ ଵର୍ଷରୁ ୨୫୦୦ ନିୟୁତ ଵର୍ଷ ପୂର୍ଵେ ଚଳୁଥିଲା ଏଵଂ ଏହା ପୃଥିଵୀର ଇତିହାସରେ ଏକ ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ସମୟକାଳ ଥିଲା। ଏହି ଯୁଗ Hadean ଯୁଗର ଅସ୍ଥିର ଓ ଅଗ୍ନିମୟ ପରିଵେଶରୁ ଏକ ଅଧିକ ସ୍ଥିର ଓ ଜୀଵନଯୋଗ୍ୟ ପୃଥିଵୀ ଆଡ଼କୁ ସଂକ୍ରମଣର ସମୟ ଥିଲା। Archean ଯୁଗରେ ଭୂତାତ୍ତ୍ୱିକ, ରାସାୟନିକ ଓ ଜୈଵିକ ଘଟଣାଗୁଡ଼ିକ ପୃଥିଵୀକୁ ଆମେ ଆଜି ଦେଖୁଥିଵା ଗ୍ରହରେ ପରିଣତ ହେଵାରେ ମୂଖ୍ୟ ଭୂମିକା ଗ୍ରହଣ କରିଥିଲା। ଏହି ନାମ ୧୯୭୦ ଦଶକରେ ଭୂତତ୍ତ୍ୱଵିଦମାନଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ଵିଶେଷ ଭାବେ ଵ୍ୟଵହାର ହେଲା, କିନ୍ତୁ ଏହାର ପ୍ରାରମ୍ଭିକ ଵ୍ୟଵହାର ୧୯୧୧ରେ ଜେମ୍ସ ଡାନା (James Dana) ଓ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଭୂତତ୍ତ୍ୱଵିଦମାନଙ୍କ ସହଯୋଗରେ ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥିଲା।Archean ଯୁଗର ନାମକରଣ ଗ୍ରୀକ୍ ଶବ୍ଦ "ἀρχαῖος"(archaios)ରୁ ହୋଇଛି, ଯାହାର ଅର୍ଥ ହେଉଛି "ପ୍ରାଚୀନ" ଵା "ପୁରାତନ" । ଅନେକଙ୍କ ମନରେ ପ୍ରଶ୍ନ ଆସିଵ Hadean ଯୁଗ ତ ପୃଥିଵୀର ସବୁଠାରୁ ପ୍ରାଚୀନ ଯୁଗ ତେବେ ତତ୍ପରଵର୍ତ୍ତୀ Archean ଯୁଗକୁ କାହିଁକି ଗ୍ରୀକ୍ ଭାଷାର ଶବ୍ଦ ଆଧାରରେ ପ୍ରାଚୀନ ନାଆଁ ଦିଆଯାଇଛି ?
Hadean ଯୁଗ ନିଶ୍ଚିତ ଭାବେ Archean ଯୁଗଠାରୁ ପୁରାତନ କିନ୍ତୁ କିନ୍ତୁ Archean ଯୁଗର ନାମକରଣ ଏହାର ଭୂତାତ୍ତ୍ୱିକ ଗୁରୁତ୍ୱ ଓ ପୃଥିଵୀରେ ପ୍ରଥମ ସ୍ଥିର ମହାଦେଶୀୟ ଭୂତ୍ୱକ(continental crust) ଦେଖା ଦେଇଥିଲା ଏଵଂ ଏ ଯୁଗରେ ଜୀଵନର ଆରମ୍ଭ ମଧ୍ୟ ହୋଇଥିଲା । Hadean ଯୁଗରେ ଏମିତି ଅନେକ ଅସ୍ଥିର ପରିସ୍ଥିତି ଥିଲା ଯାହା ପୃଥିଵୀର ଇତିହାସ ଆରମ୍ଭ ପୂର୍ଵରୁ ହିଁ ଧ୍ଵଂସ କରିପାରିଥାନ୍ତା । ତେଣୁ ବହୁତ ଭାବିଚିନ୍ତି ଵୈଜ୍ଞାନିକମାନେ Archean ଯୁଗର ନାମକରଣ କରିଛନ୍ତି ।
Archean ଯୁଗରେ ପୃଥିଵୀର ଭୂତ୍ୱକ ଅଧିକ ସ୍ଥିର ହେଵାକୁ ଆରମ୍ଭ କରିଥିଲା। Hadean ଯୁଗରେ ଗଠିତ ପତଳା ଓ ଅସ୍ଥାୟୀ ଭୂତ୍ୱକରେ ଅନେକ ପରିଵର୍ତ୍ତନ ଘଟିଥିଲା। ଏହି ସମୟରେ ବାସାଲ୍ଟିକ ଭୂତ୍ୱକ ସହିତ ଗ୍ରାନାଇଟିକ ଭୂତ୍ୱକର ଗଠନ ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥିଲା, ଯାହା ଆଜିର ମହାଦେଶୀୟ ଭୂତ୍ୱକର ପୂର୍ଵଗାମୀ ଥିଲା। ଏହି ଗ୍ରାନାଇଟିକ ଭୂତ୍ୱକର ଅଂଶଵିଶେଷ ଆଜି ମଧ୍ୟ "କ୍ରାଟନ" (cratons) ରୂପେ ଵିଦ୍ୟମାନ ଅଛି, ଯେପରିକି କାନାଡାର ଶିଲ୍ଡ ଅଞ୍ଚଳ ଓ ପଶ୍ଚିମ ଅଷ୍ଟ୍ରେଲିଆର ପିଲବାରା କ୍ରାଟନ। ଏହି କ୍ରାଟନଗୁଡ଼ିକ ପୃଥିଵୀର ସବୁଠାରୁ ପୁରାତନ ଶିଳା ଧାରଣ କରେ, ଯାହା ଆମକୁ Archean ଯୁଗର ଭୂତାତ୍ତ୍ୱିକ ଇତିହାସ ବୁଝିଵାରେ ସହାୟକ ହୋଇଛି।
ଏହି ଯୁଗରେ ପ୍ଲେଟ ଟେକ୍ଟୋନିକ୍ସ ସକ୍ରିୟ ହେଵା ସମ୍ଭଵତଃ ଏକ ପ୍ରାରମ୍ଭିକ ରୂପରେ ଦେଖାଦେଇଥିଲା। ଯଦିଓ ଆଧୁନିକ ପ୍ଲେଟ ଟେକ୍ଟୋନିକ୍ସ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ରୂପେ ସ୍ଥାପିତ ହୋଇନଥିଲା, କିଛି ଵୈଜ୍ଞାନିକ ମତ ଦିଅନ୍ତି ଯେ ଏକ ସରଳ ରୂପରେ ଭୂତ୍ୱକର ଗତିଶୀଳତା ଓ ଅନ୍ତଃଗ୍ରସନ(subduction) ପ୍ରକ୍ରିୟା ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥିଲା। ଏହା ମହାଦେଶୀୟ ଭୂତ୍ୱକର ଵୃଦ୍ଧି ଓ ଅଗ୍ନିପର୍ଵତ କାର୍ଯ୍ୟକଳାପକୁ ତ୍ୱରାନ୍ୱିତ କରିଥିଲା।
Archean ଯୁଗରେ ପୃଥିଵୀର ଅନ୍ତଃସ୍ଥ ଅଂଶ ତଥାପି ମଧ୍ୟ ଉତ୍ତପ୍ତ ଥିଲା ଏଵଂ ତାହା ତୀଵ୍ର ଆଗ୍ନେୟ ଉଦ୍ଗିରଣକୁ ପ୍ରୋତ୍ସାହିତ କରୁଥାଏ। ଏହି ଆଗ୍ନେୟପର୍ଵତଗୁଡ଼ିକ ଜଳୀୟ ବାଷ୍ପ, କାର୍ବନ ଡାଇଅକ୍ସାଇଡ, ମିଥେନ, ଆମୋନିଆ ଓ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଗ୍ୟାସ ନିର୍ଗମନ କରୁଥିଲେ, ଯାହା ପୃଥିଵୀର ପ୍ରାରମ୍ଭିକ ଵାୟୁମଣ୍ଡଳକୁ ଗଠନ କରିଥିଲା। Hadean ଯୁଗ ତୁଳନାରେ Archean ଯୁଗର ଵାୟୁମଣ୍ଡଳ ଅଧିକ ସ୍ଥିର ହେଉଥିଲା ଯଦିଓ ଏହି ଵାୟୁମଣ୍ଡଳରେ ଅମ୍ଳଜାନ (oxygen) ପ୍ରାୟ ନଗଣ୍ୟ ଥିଲା। ଏହି ଵାୟୁମଣ୍ଡଳ ମୁଖ୍ୟତଃ "ଅପଚାୟକ(reducing)" ପ୍ରକୃତିର ଥିଲା ଯାହା ଜୈଵିକ ଅଣୁଗୁଡ଼ିକର ଗଠନ ପାଇଁ ଅନୁକୂଳ ଥିଲା। ଏହି ଗ୍ୟାସମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରୁ ଜଳୀୟ ବାଷ୍ପ ଘନୀଭୂତ ହୋଇ ଵର୍ଷା ରୂପେ ପୃଥିଵୀକୁ ଫେରିଥିଲା ଫଳତଃ ମହାସାଗରଗୁଡ଼ିକର ଵିସ୍ତାର ଓ ଗଭୀରତା ଵୃଦ୍ଧି ପାଇଥିଲା। Archean ଯୁଗରେ ମହାସାଗରଗୁଡ଼ିକ ପୃଥିଵୀର ପୃଷ୍ଠର ଏକ ଵୃହତ ଅଂଶ ଆଚ୍ଛାଦିତ କରିଥିଲା ଏଵଂ ତାହା ଜୀଵନର ଉତ୍ପତ୍ତି ପାଇଁ ଏକ ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ପରିଵେଶ ପ୍ରଦାନ କରିଥିଲା। Archean ଯୁଗର ସବୁଠାରୁ ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ଘଟଣା ଥିଲା ଜୀଵନର ଉତ୍ପତ୍ତି। ଯଦିଓ Hadean ଯୁଗରେ ଜୈଵିକ ଅଣୁଗୁଡ଼ିକର ଗଠନ ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥିଲା, Archean ଯୁଗରେ ପ୍ରଥମ ଜୀଵନର ଚିହ୍ନ ଦେଖାଦେଇଥିଲା। ଵୈଜ୍ଞାନିକମାନେ କେତେକ ପ୍ରମାଣ ଆଧାରରେ ଅନୁମାନ କରନ୍ତି ଯେ ପ୍ରାୟ ୩୮୦୦ ନିୟୁତ ଵର୍ଷ ପୂର୍ଵେ ବ୍ୟାକ୍ଟେରିଆ ଭଳି ସରଳ ଏକକୋଷୀ ଜୀଵ (prokaryotes) ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥିଲେ। ଏହି ଜୀଵନ ମୁଖ୍ୟତଃ ମହାସାଗରରେ ଵିଶେଷତଃ hydrothermal vents ନିକଟରେ ଵିକଶିତ ହୋଇଥିଲା ଯେଉଁଠାରେ ଉତ୍ତପ୍ତ ଜଳ ଓ ଖଣିଜ ପଦାର୍ଥ ରାସାୟନିକ ଵିକ୍ରିୟା ପାଇଁ ଅନୁକୂଳ ପରିଵେଶ ପ୍ରଦାନ କରୁଥିଲା।
ତତ୍କାଳୀନ ସମୟର ପ୍ରାରମ୍ଭିକ ଜୀଵମାନେ ଅଣୁଜୀବ (microbes) ଥିଲେ ଯେଉଁମାନେ anaerobic respiration( ଅମ୍ଳଜାନ ବିହୀନ ଶ୍ୱସନ) କରୁଥିଲେ। ସେମାନେ methanogens(ମିଥେନ ଉତ୍ପାଦନକାରୀ) କିମ୍ବା ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ରାସାୟନିକ ଶକ୍ତି ଉପରେ ନିର୍ଭରଶୀଳ ଥିଲେ। ପଶ୍ଚିମ ଅଷ୍ଟ୍ରେଲିଆରେ ମିଳିଥିଵା ୩୫୦୦ ନିୟୁତ ଵର୍ଷ ପୁରାତନ ଷ୍ଟ୍ରୋମାଟୋଲାଇଟ (stromatolites) ଏହି ପ୍ରାରମ୍ଭିକ ଜୀଵନର ପ୍ରମାଣ ଵହନ କରେ। ଷ୍ଟ୍ରୋମାଟୋଲାଇଟ ହେଉଛି ସାୟାନୋବ୍ୟାକ୍ଟେରିଆ ଦ୍ୱାରା ଗଠିତ ଶିଳା ସ୍ତର ଏଵଂ ସାୟାନୋବ୍ୟାକ୍ଟେରିଆମାନେ ପୃଥିଵୀର ପ୍ରଥମ ଜୀଵଥିଲେ ଯୋଈମାନେ ଆଲୋକସଂଶ୍ଳେଷଣ (photosynthesis) ମାଧ୍ୟମରେ ଅମ୍ଳଜାନ ଉତ୍ପାଦନ କରୁଥିଲେ।
Archean ଯୁଗର ଶେଷ ଆଡ଼କୁ ଅର୍ଥାତ୍ ଆଜଉ ପ୍ରାୟ ପ୍ରାୟ ୩୦୦୦ ନିୟୁତ ଵର୍ଷ ପୂର୍ଵେ ଆଲୋକସଂଶ୍ଳେଷଣ କରୁଥିଵା ସାୟାନୋବ୍ୟାକ୍ଟେରିଆ ଭଳି ଜୀଵ ଵିକଶିତ ହୋଇଥିଲେ। ସାୟାନୋବ୍ୟାକ୍ଟେରିଆମାନେ ସୂର୍ଯ୍ୟର ଆଲୋକ ଶକ୍ତି ଵ୍ୟଵହାର କରି ଅଙ୍ଗାରକାମ୍ଳ ଓ ଜଳରୁ ଶର୍କରା ଉତ୍ପାଦନ କରୁଥିଲେ, ଯାହାର ଉପଜାତ ଭାବେ ଅମ୍ଳଜାନ ନିର୍ଗମନ ହେଉଥିଲା। ଏହା ପୃଥିଵୀର ଵାୟୁମଣ୍ଡଳରେ ଅମ୍ଳଜାନର ପରିମାଣ ଵୃଦ୍ଧିର କାରଣ ହୋଇଥିଲା
ତେବେ ଏହାର ପ୍ରଭାଵ ପରଵର୍ତ୍ତୀ Proterozoic ଯୁଗରେ ଅଧିକ ସ୍ପଷ୍ଟ ହୋଇଥିଲା। ଏହି ଆଲୋକସଂଶ୍ଳେଷଣ ପୃଥିଵୀର ରାସାୟନିକ ପରିଵେଶକୁ ପରିଵର୍ତ୍ତନ କରି ଜୀଵନର ଵିଵିଧତା ବୃଦ୍ଧି ପାଇଁ ପଥ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରିଥିଲା।
Archean ଯୁଗରେ ପୃଥିଵୀର ଚୁମ୍ବକୀୟ କ୍ଷେତ୍ର ଅଧିକ ସ୍ଥିର ହୋଇଥିଲା। ପୃଥିଵୀର ତରଳ ବାହ୍ୟ କ୍ରୋଡ଼ରେ ଲୌହ ଓ ନିକେଲର ଗତିଶୀଳତା ଏକ ଡାଇନାମୋ ପ୍ରଭାଵ (dynamo effect) ସୃଷ୍ଟି କରିଥିଲା, ଯାହା ଚୁମ୍ବକୀୟ କ୍ଷେତ୍ର ଉତ୍ପାଦନ କରୁଥିଲା। ଏହି ଚୁମ୍ବକୀୟ କ୍ଷେତ୍ର ପୃଥିଵୀର ଵାୟୁମଣ୍ଡଳକୁ ସୌର ଵାୟୁ ଓ ମହାକାଶୀୟ ଵିକିରଣରୁ ରକ୍ଷା କରିଥିଲା ଏଵଂ ଏହା ଜୀଵନର ଵିକାଶ ଓ ସ୍ଥିରତା ପାଇଁ ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ଥିଲା।
Hadean ଯୁଗରେ ଦେଖାଦେଇଥିଵା ତୀବ୍ର ଉଲ୍କାପିଣ୍ଡ ସଂଘର୍ଷ Archean ଯୁଗରେ ଧୀରେ ଧୀରେ ହ୍ରାସ ପାଇଥିଲା। ଯଦିଓ କିଛି ଵୃହତ ସଂଘର୍ଷ ଘଟୁଥିଲା ତେବେ ତାହାର ତୀଵ୍ରତା Hadean ଯୁଗ ତୁଳନାରେ କମ୍ ଥିଲା। ଏହା ପୃଥିଵୀପୃଷ୍ଠକୁ ଅଧିକ ସ୍ଥିର ହେଵାକୁ ସୁଯୋଗ ପ୍ରଦାନ କରିଥିଲା ଯାହା ଜୀଵନର ଵିକାଶ ଓ ଭୂତାତ୍ତ୍ୱିକ ପ୍ରକ୍ରିୟାଗୁଡ଼ିକ ପାଇଁ ଅନୁକୂଳ ଥିଲା।
Archean ଯୁଗରେ ପୃଥିଵୀର ମହାସାଗର ଓ ଵାୟୁମଣ୍ଡଳରେ ରାସାୟନିକ ଵିଵିଧତା ବୃଦ୍ଧି ପାଇଥିଲା। ଧୂମକେତୁ, ଉଲ୍କାପିଣ୍ଡ ଓ ଆଗ୍ନେୟ ଉଦ୍ଗିରଣ ମାଧ୍ୟମରେ ଵିଭିନ୍ନ ଜୈଵିକ ଅଣୁ ଓ ଖଣିଜ ପଦାର୍ଥ ପୃଥିଵୀପୃଷ୍ଠକୁ ଆସିଥିଲା। ଏହି ରାସାୟନିକ ଵିଵିଧତା ଜୀଵନର ଉତ୍ପତ୍ତି ଓ ଵିକାଶ ପାଇଁ ଏକ ଅନୁକୂଳ ପରିବେଶ ସୃଷ୍ଟି କରିଥିଲା। ହାଇଡ୍ରୋଥର୍ମାଲ ଵେଣ୍ଟ୍ଗୁଡ଼ିକ ଏହି ରାସାୟନିକ ଵିକ୍ରିୟାର କେନ୍ଦ୍ର ଥିଲା ଯେଉଁଠାରେ ଜୈଵିକ ଅଣୁଗୁଡ଼ିକର ସଂଶ୍ଳେଷଣ ହେଉଥିଲା ।
ମୋଟ ଉପରେ କହିଵାକୁ ଗଲେ Archean ଯୁଗ ପୃଥିଵୀର ଇତିହାସରେ ଏକ ଵୈପ୍ଳଵିକ ସମୟକାଳ ଥିଲା କାରଣ ଏହି ସମୟରେ ଭୂତାତ୍ତ୍ୱିକ ଓ ଜୈଵିକ ଵିକାଶ ଏକତ୍ର ହୋଇ ପୃଥିଵୀକୁ ଏକ ଜୀଵନଯୋଗ୍ୟ ଗ୍ରହରେ ପରିଣତ କରିଥିଲା। Archean ଯୁଗ ଶେଷ ହେଲାପରେ ଆଜକୁ ପ୍ରାୟ ୨୫୦୦ ନିୟୁତ ଵର୍ଷ ପୂର୍ଵେ Proterozoic ଯୁଗ ଆରମ୍ଭ ହୋଇ ପ୍ରାୟ ୫୩୮.୮ ନିୟୁତ ଵର୍ଷ ପୂର୍ଵେ ଶେଷ ହୋଇଥିଲା ।
Proterozoic ଯୁଗରେ Archean ଯୁଗରୁ ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥିଵା ଭୂତାତ୍ତ୍ୱିକ ଓ ଜୈଵିକ ପ୍ରକ୍ରିୟାଗୁଡ଼ିକ ଆହୁରି ଵିକଶିତ ହୋଇଥିଲା ଏଵଂ ତତ୍ପରଵର୍ତ୍ତୀ Phanerozoic ଯୁଗରେ ଜୀଵନର ବିସ୍ଫୋରଣ ପାଇଁ ମଞ୍ଚ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରିଥିଲା। "Proterozoic" ଶବ୍ଦଟି ଗ୍ରୀକ୍ ଶବ୍ଦ "Protero" (ପୂର୍ଵ) ଓ "Zoe" (ଜୀଵନ)ରୁ ଆସିଛି, ଯାହା ପ୍ରାରମ୍ଭିକ ଜୀଵନର ସମୟକୁ ସୂଚାଏ। ଏହି ନାମ ୧୯୦୦ ଦଶକରେ ଭୂତତ୍ତ୍ୱଵିଦମାନଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ପ୍ରଥମେ ଵ୍ୟଵହୃତ ହୋଇଥିଲା।
ତେବେ Proterozoic ଯୁଗରେ ଘଟିଥିଵା ମୁଖ୍ୟ ଘଟଣାଗୁଡ଼ିକ କ’ଣ କ’ଣ ଥିଲା ତାହା ବି ଚାଲନ୍ତୁ ଜାଣିଵା ।
Proterozoic ଯୁଗରେ ପୃଥିଵୀର ମହାଦେଶୀୟ ଭୂତ୍ୱକର ଵିକାଶ ତ୍ୱରାନ୍ୱିତ ହୋଇଥିଲା। Archean ଯୁଗରେ ଗଠିତ କ୍ରାଟନଗୁଡ଼ିକ (ପୁରାତନ ଓ ସ୍ଥିର ଭୂତ୍ୱକ) ଏହି ଯୁଗରେ ଏକତ୍ରିତ ହୋଇ ଵୃହତ୍ ମହାଦେଶ ଗଠନ କରିଥିଲା। ଏହି ଯୁଗରେ ପ୍ଲେଟ ଟେକ୍ଟୋନିକ୍ସ ଅଧିକ ସକ୍ରିୟ ହୋଇଥିଲା ଯାହା ମହାଦେଶୀୟ ସଂଘର୍ଷ ଓ ଵିଭାଜନରେ ସହାୟକ ହୋଇଥିଲା। ଏହି ପ୍ରକ୍ରିୟା ଦ୍ୱାରା ଅନେକ supercontinents ଗଠିତ ହୋଇଥିଲା ଓ ଭାଙ୍ଗିଯାଇଥିଲା। ଉଦାହରଣ ସ୍ୱରୂପ, ପ୍ରାୟ ୧୮୦୦ ନିୟୁତ ଵର୍ଷ ପୂର୍ଵେ କଲମ୍ଵିଆ ନାମକ ସୁପରକଣ୍ଟିନେଣ୍ଟ ଗଠିତ ହୋଇଥିଲା, ଯାହା ପରେ ଭାଙ୍ଗି ଯାଇଥିଲା। ଏହା ପରେ, ପ୍ରାୟ ୧୧୦୦ ନିୟୁତ ଵର୍ଷ ପୂର୍ଵେ ରୋଡିନିଆ ନାମକ ଆଉ ଏକ ସୁପରକଣ୍ଟିନେଣ୍ଟ ଗଠିତ ହୋଇଥିଲା, ଯାହା Proterozoic ଯୁଗର ଶେଷ ଆଡ଼କୁ ଭାଙ୍ଗି ଯାଇ ଆଧୁନିକ ମହାଦେଶଗୁଡ଼ିକର ପୂର୍ଵଗାମୀ ସୃଷ୍ଟି କରିଥିଲା। ଏହି ସୁପରକଣ୍ଟିନେଣ୍ଟଗୁଡ଼ିକର ଗଠନ ଓ ଵିଭାଜନ ପୃଥିଵୀର ଭୂତାତ୍ତ୍ୱିକ ଇତିହାସରେ ଏକ ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ଘଟଣା ଥିଲା, ଯାହା ମହାସାଗର ଓ ଭୂମିର ଵିନ୍ୟାସକୁ ପରିଵର୍ତ୍ତନ କରିଥିଲା।
Proterozoic ଯୁଗର ଅନ୍ୟତମ ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ଘଟଣା ଥିଲା "Great Oxidation Event" ଵା GOE ଯାହା ପ୍ରାୟ ୨୪୦୦ ରୁ ୨୦୦୦ ନିୟୁତ ଵର୍ଷ ପୂର୍ଵେ ଘଟିଥିଲା। Archean ଯୁଗରେ ଆଲୋକସଂଶ୍ଳେଷଣ କରୁଥିଵା ସାୟାନୋବ୍ୟାକ୍ଟେରିଆ ଅମ୍ଳଜାନ (oxygen) ଉତ୍ପାଦନ ଆରମ୍ଭ କରିଥିଲେ, କିନ୍ତୁ Proterozoic ଯୁଗରେ ଏହାର ପରିମାଣ ନାଟକୀୟ ଭାବେ ଵୃଦ୍ଧି ପାଇଥିଲା। ଏହି ଅମ୍ଳଜାନ ପୃଥିଵୀର ଵାୟୁମଣ୍ଡଳ ଓ ମହାସାଗରରେ ଜମା ହେଵାକୁ ଆରମ୍ଭ କରିଥିଲା, ଯାହା ପୃଥିଵୀର ରାସାୟନିକ ପରିଵେଶକୁ ମୌଳିକ ଭାଵେ ପରିଵର୍ତ୍ତନ କରିଥିଲା। ପ୍ରାରମ୍ଭରେ, ଉତ୍ପାଦିତ ଅମ୍ଳଜାନ ମହାସାଗରରେ ଥିଵା ଲୌହ ଓ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଖଣିଜ ପଦାର୍ଥ ସହ ଵିକ୍ରିୟା କରି ଅକ୍ସାଇଡ ଗଠନ କରୁଥିଲା, ଯାହାର ପ୍ରମାଣ ଆଜି "Banded Iron Formations ଵା BIFs ରୂପେ ଦେଖାଯାଏ। ଏହି BIFs ମହାସାଗରରେ ଅମ୍ଳଜାନର ଵୃଦ୍ଧିର ପ୍ରମାଣ ଵହନ କରେ। ପରେ, ଯେତେଵେଳେ ଏହି ଖଣିଜ ପଦାର୍ଥଗୁଡ଼ିକ ଅମ୍ଳଜାନ ସହ ସଂପୂର୍ଣ୍ଣ ଵିକ୍ରିୟା କରି ସାରିଥିଲା, ଅମ୍ଳଜାନ ଵାୟୁମଣ୍ଡଳରେ ଜମା ହେଵାକୁ ଆରମ୍ଭ କରିଥିଲା। ଏହା ଅଣୁଜୀଵମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଅମ୍ଳଜାନ-ନିର୍ଭରଶୀଳ ଶ୍ୱସନ ଵା aerobic respiration ଵିକାଶରେ ସହାୟକ ହୋଇଥିଲା, ଯାହା ଜୀଵନର ଵିଵିଧତା ଵୃଦ୍ଧି କରିଥିଲା।
କିନ୍ତୁ ତତ୍କାଳୀନ ଵାୟୁମଣ୍ଡଳରେ ଅମ୍ଳଜାନର ଵୃଦ୍ଧି ଅନେକ ଅଣୁଜୀଵ ପାଇଁ ଵିଷାକ୍ତ ଥିଲା କାରଣ ପୂର୍ଵେ ଅଧିକାଂଶ ଅଣୁଜୀଵ ଅମ୍ଳଜାନମୁକ୍ତ ଵା anaerobic ପରିଵେଶରେ ଵିକଶିତ ହୋଇଥିଲେ। ଏହାକୁ ଏକ "ଅମ୍ଳଜାନ ସଙ୍କଟ" ଵୋଲି ମଧ୍ୟ କୁହାଯାଏ, ଯାହା ଜୀଵନର ଵିଵର୍ତ୍ତନରେ ଏକ ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ପରିଵର୍ତ୍ତନ ଆଣିଥିଲା। Proterozoic ଯୁଗରେ ଜୀଵନର ଵିଵିଧତା ନାଟକୀୟ ଭାଵେ ଵୃଦ୍ଧି ପାଇଥିଲା। Archean ଯୁଗରେ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥିଵା prokaryotesଙ୍କ ଭଳି ଏକକୋଷୀ ଅଣୁଜୀଵମାନେ Proterozoic ଯୁଗରେ ଅଧିକ ଵିକଶିତ ହୋଇଥିଲେ। ଏହି ଯୁଗରେ eukaryotes ନାମକ ଜଟିଳ କୋଷ ଵିଶିଷ୍ଟ ଜୀଵର ଉତ୍ପତ୍ତି ଘଟିଥିଲା, ଯାହାର କୋଷରେ ନ୍ୟୁକ୍ଲିୟସ ଓ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଅଙ୍ଗାଣୁ ଵା organelles ଥାଏ। ପ୍ରାୟ ୨୦୦୦ ନିୟୁତ ଵର୍ଷ ପୂର୍ଵେ ୟୁକାରିଓଟିକ କୋଷର ଆଵିର୍ଭାଵ ଘଟିଥିଲା, ଯାହା ସମ୍ଭଵତଃ endosymbiosis ପ୍ରକ୍ରିୟା ମାଧ୍ୟମରେ ହୋଇଥିଲା। ଏହି ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ଏକ ପ୍ରୋକାରିଓଟିକ ଜୀଵ (ଯେପରିକି ସାୟାନୋଵ୍ୟାକ୍ଟେରିଆ) ଅନ୍ୟ ଏକ କୋଷ ଭିତରେ ରହି ମାଇଟୋକଣ୍ଡ୍ରିଆ କିମ୍ଵା କ୍ଲୋରୋପ୍ଲାଷ୍ଟ ଭଳି ଅଙ୍ଗାଣୁରେ ପରିଣତ ହୋଇଥିଲା।
ଆଜକୁ ପ୍ରାୟ ୮୦୦-୬୦୦ ନିୟୁତ ଵର୍ଷ ପୂର୍ଵେ Proterozoic ଯୁଗର ଶେଷ ଆଡ଼କୁ ପୃଥିଵୀ ନୂଆ ଯୁଗରେ ପାଦ ଦେଵାକୁ ପ୍ରସ୍ତୁତ ହେଉଥିଲା କାରଣ ଏହି ସମୟରେ ଏକକୋଷୀ ଜୀଵ ଵିଵର୍ତ୍ତିତ ହୋଇ ଵହୁକୋଷୀ ଜୀଵ ରୂପେ ଦେଖାଦେଇଥିଲେ। ଏହି ଜୀଵମାନେ ମୁଖ୍ୟତଃ ସରଳ ଶୈଵାଳ (algae) ଓ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଏକାକୀ ଵହୁକୋଷୀ ଜୀଵ ଥିଲେ। Ediacaran Biota ପ୍ରାୟ ୬୩୫-୫୩୮.୮ ନିୟୁତ ଵର୍ଷ ପୂର୍ଵେ ଦେଖାଦେଇଥିଵା ପ୍ରଥମ ଜଟିଳ ଵହୁକୋଷୀ ଜୀଵମାନଙ୍କର ପ୍ରମାଣ ଵହନ କରେ। ଏହି ଜୀଵମାନେ ନରମ ଶରୀର ଵିଶିଷ୍ଟ ଥିଲେ ଏଵଂ ମୁଖ୍ୟତଃ ମହାସାଗରରେ ଵାସ କରୁଥିଲେ। ଏହା Phanerozoic ଯୁଗରେ ଜୀଵନର ଵିସ୍ଫୋରଣ (Cambrian Explosion) ପାଇଁ ମଞ୍ଚ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରିଥିଲା।
Proterozoic ଯୁଗରେ ପୃଥିଵୀର ଜଳଵାୟୁରେ ଵୃହତ ପରିଵର୍ତ୍ତନ ଘଟିଥିଲା। ଏହି ଯୁଗରେ Snowball Earth ନାମକ ଅନେକ ଵିଶ୍ୱଵ୍ୟାପୀ ହିମଯୁଗ (global glaciations) ଘଟିଥିଲା ଯେଉଁଥିରେ ପୃଥିଵୀର ପୃଷ୍ଠ ପ୍ରାୟ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ରୂପେ ହିମମୟ ହୋଇଯାଇଥିଲା। ଏହି ଘଟଣା ମୁଖ୍ୟତଃ ପ୍ରାୟ ୭୫୦-୫୮୦ ନିୟୁତ ଵର୍ଷ ପୂର୍ଵେ ଘଟିଥିଲା, ଯାହାକୁ Cryogenian Glaciations କୁହାଯାଏ। ଏହି ହିମଯୁଗରେ ପୃଥିଵୀର ମେରୁ ଅଞ୍ଚଳରୁ ନିଷ୍କାସନ ଅଞ୍ଚଳ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଵରଫରେ ଆଚ୍ଛାଦିତ ହୋଇଥିଲା।
ଏହି ହିମଯୁଗର କାରଣ ସମ୍ଭଵତଃ ଵାୟୁମଣ୍ଡଳରେ ଗ୍ରୀନହାଉସ ଗ୍ୟାସ (କାର୍ଵନ ଡାଇଅକ୍ସାଇଡ ଇତ୍ୟାଦି) ହ୍ରାସ ଏଵଂ ଅମ୍ଳଜାନର ଵୃଦ୍ଧି ଥିଲା ଯାହା ଜଳଵାୟୁକୁ ଥଣ୍ଡା କରିଥିଲା। ଚରମ ଜଳଵାୟୁ ପରିଵର୍ତ୍ତନ ଜୀଵନ ଉପରେ ଗଭୀର ପ୍ରଭାଵ ପକାଇଥିଲା, କିନ୍ତୁ ଏହା ଜୀଵନର ଵିଵର୍ତ୍ତନକୁ ମଧ୍ୟ ତ୍ୱରାନ୍ୱିତ କରିଥିଲା। ହିମଯୁଗ ପରେଆଗ୍ନେୟ ଉଦ୍ଗିରଣ ମାଧ୍ୟମରେ ଗ୍ରୀନହାଉସ ଗ୍ୟାସ ନିର୍ଗମନ ହେଵା ଦ୍ୱାରା ପୃଥିଵୀ ପୁଣି ଉଷ୍ଣ ହୋଇଥିଲା ଯାହା ଵହୁକୋଷୀ ଜୀଵମାନଙ୍କର ଵିକାଶରେ ସହାୟକ ହୋଇଥିଲା।
Proterozoic ଯୁଗରେ ଆଗ୍ନେୟ ଉଦ୍ଗିରଣ ଜାରି ରହିଥିଲା ଯାହା ଵାୟୁମଣ୍ଡଳ ଓ ମହାସାଗରରେ ଗ୍ୟାସ ଓ ଖଣିଜ ପଦାର୍ଥ ଯୋଗାଇଥିଲା। ମହାସାଗରଗୁଡ଼ିକ ଅଧିକ ଗଭୀର ଓ ଵିସ୍ତୃତ ହୋଇଥିଲା ଯାହା ଜୀଵନର ଵିକାଶ ପାଇଁ ଏକ ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ପରିଵେଶ ପ୍ରଦାନ କରିଥିଲା। ହାଇଡ୍ରୋଥର୍ମାଲ ଵେଣ୍ଟ୍ଗୁଡ଼ିକ ଏହି ଯୁଗରେ ମଧ୍ୟ ଜୀଵନର ଵିକାଶରେ ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ଭୂମିକା ଗ୍ରହଣ କରିଥିଲା, କାରଣ ଏହା ରାସାୟନିକ ଶକ୍ତି ଓ ଜୈଵିକ ଅଣୁ ଯୋଗାଇଥିଲା।
Proterozoic ଯୁଗରେ ପୃଥିଵୀର ଚୁମ୍ଵକୀୟ କ୍ଷେତ୍ର ଅଧିକ ସ୍ଥିର ହୋଇଥିଲା ଯାହା ଵାୟୁମଣ୍ଡଳକୁ ସୌର ଵାୟୁ ଓ ମହାକାଶୀୟ ଵିକିରଣରୁ ରକ୍ଷା କରିଥିଲା। ଏହା ଜୀଵନର ଵିକାଶ ଓ ସ୍ଥିରତା ପାଇଁ ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ଥିଲା, କାରଣ ଏହା ଵାୟୁମଣ୍ଡଳରେ ଅମ୍ଳଜାନ ଓ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଗ୍ୟାସଗୁଡ଼ିକର ସଂରକ୍ଷଣରେ ସହାୟକ ହୋଇଥିଲା।
ପୃଥିଵୀର ତୃତୀୟ ଯୁଗ - Proterozoic ଯୁଗରେ ଅନେକ ମହତ୍ତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ଘଟଣା ଘଟିତ ହୋଇଥିଲା ତେବେ ପୃଥିଵୀରେ ସେତେବେଳେ ଆଜି ଭଳି ବଡ଼ ବଡ଼ ଜୀଵ ନଥିଲେ । ଏ ଯୁଗରେ ମାଛ କିମ୍ବା ସରୀସୃପ ଭଳି ଖାଲି ଆଖିରେ ଦେଖାଯାଉଥିଵା ବଡ଼ ଆକାରର ଜୀଵ ନଥିଲେ। ଜୀଵନ ମୁଖ୍ୟତଃ ଅଣୁଜୀଵ ଓ ସରଳ ବହୁକୋଷୀ ଜୀଵଙ୍କ ରୂପରେ ସୀମିତ ଥିଲା। ବଡ଼ ଓ ଜଟିଳ ଜୀଵମାନଙ୍କର ଵିକାଶ ପରଵର୍ତ୍ତୀ Phanerozoic ଯୁଗରେ ହିଁ ହୋଇଥିଲା।
Proterozoic ଯୁଗ ପରେ ଆଜକୁ ପ୍ରାୟ ୫୩୮.୮ ନିୟୁତ ଵର୍ଷ ପୂର୍ଵେ Phanerozoic ଯୁଗ ଆରମ୍ଭ ହୋଇ ଵର୍ତ୍ତମାନ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଚାଲିଛି । ଏହି Phanerozoic ଯୁଗ ପୃଥିଵୀ ଇତିହାସରେ ସବୁଠାରୁ ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ଓ ଜୀଵନମୟ ସମୟକାଳ ଅଟେ। "Phanerozoic" ନାମ ଗ୍ରୀକ ଶବ୍ଦ "phaneros" (ଦୃଶ୍ୟ) ଓ "zoe" (ଜୀଵନ) ରୁ ଆସିଛି ଯାହା ଏହି ଯୁଗରେ ଦୃଶ୍ୟମାନ ଜୀଵନର ଵିପୁଳ ଵିକାଶକୁ ପ୍ରକାଶ କରିଥାଏ । ଏହି ନାମ ୧୮୩୫ରେ ଜନ୍ ଫିଲିପ୍ସ (John Phillips)ଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ପ୍ରସ୍ତାଵିତ ହୋଇଥିଲା।
Phanerozoic ଯୁଗକୁ ତିନୋଟି ପ୍ରମୁଖ ଉପଯୁଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି: •Paleozoic(୫୩୮.୮-୨୫୧.୯ ନିୟୁତ ଵର୍ଷ ପୂର୍ଵେ)
•Mesozoic(୨୫୧.୯-୬୬ ନିୟୁତ ଵର୍ଷ ପୂର୍ଵେ)
•Cenozoic(୬୬ ନିୟୁତ ଵର୍ଷ ପୂର୍ଵରୁ ଵର୍ତ୍ତମାନ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ)।
ପୃଥିଵୀର ଚତୁର୍ଥ ଯୁଗ - Phanerozoic ଯୁଗର ଆରମ୍ଭରେ, Paleozoic ଉପଯୁଗର Cambrian କାଳ(୫୩୮.୮-୪୮୫.୪ ନିୟୁତ ଵର୍ଷ ପୂର୍ଵେ) ମଧ୍ୟରେ କାମ୍ବ୍ରିଆନ ଵିସ୍ଫୋରଣ ନାମକ ଏକ ଐତିହାସିକ ଘଟଣା ଘଟିଥିଲା। ଏହି ସମୟରେ, ଅତି ଅଳ୍ପ ସମୟ ମଧ୍ୟରେ (ଭୂତାତ୍ତ୍ୱିକ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ୨୦-୨୫ ନିୟୁତ ଵର୍ଷ), ଜୀଵନର ଵିଵିଧତା ନାଟକୀୟ ଭାବେ ଵୃଦ୍ଧି ପାଇଥିଲା। ଟ୍ରାଇଲୋବାଇଟ୍ସ (trilobites), ମୋଲସ୍କ (molluscs) ଭଳି ବହୁକୋଷୀ ଜୀଵ ଏଵଂ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଅମେରୁଦଣ୍ଡୀ ପ୍ରାଣୀ (invertebrates) ମହାସାଗରରେ ସୃଷ୍ଟି ହେଲେ। କାମ୍ବ୍ରିଆନ ଵିସ୍ଫୋରଣ ପଛରେ କାରଣ ଥିଲା ଅମ୍ଳଜାନର ଵୃଦ୍ଧି, ଜଳଵାୟୁ ସ୍ଥିରତା ଓ ଜୈଵ ଵିଵର୍ତ୍ତନରେ କଠିନ କଙ୍କାଳ ଓ ଶରୀର ଗଠନର ଵିକାଶ ଆଦି ନୂତନ ଅନୁକୂଳନ । ଏହା ପୃଥିଵୀରେ ଜଟିଳ ଜୀଵନର ଆଧାର ସ୍ଥାପନ କରିଥିଲା।
Paleozoic ଉପଯୁଗରେ ମେରୁଦଣ୍ଡୀ ପ୍ରାଣୀ (vertebrates)ମାନଙ୍କର ମଧ୍ୟ ଉତ୍ପତ୍ତି ଘଟିଥିଲା। Ordovician କାଳ (୪୮୫.୪-୪୪୩.୮ ନିୟୁତ ଵର୍ଷ ପୂର୍ଵେ) ମଧ୍ୟରେ
agnathans ଭଳି ପ୍ରାଥମିକ ଶ୍ରେଣୀର ମାଛ ଦେଖାଦେଇଥିଲେ। ଏହାପରେ ମାଛଙ୍କର ଏତେ ଜାତି ଦେଖାଗଲା ଯେ Devonian କାଳ (୪୧୯.୨-୩୫୮.୯ ନିୟୁତ ଵର୍ଷ ପୂର୍ଵେ)କୁ ଆଜି "ମାଛର ଯୁଗ" ଵା "Age of Fishes" କୁହାଯାଉଛି । ଏହି ସମୟରେ jawed fish ଓ ପ୍ରଥମ ଉଭୟଚର ଵା amphibians ଵିକଶିତ ହୋଇଥିଲେ। ପରେ ଉଭୟଚରମାନେ ଜଳରୁ ସ୍ଥଳଭାଗକୁ ସଂକ୍ରମଣର ଆରମ୍ଭ କରିଥିଲେ ଯାହା ପରଵର୍ତ୍ତୀ ସମୟରେ ସରୀସୃପ, ପକ୍ଷୀ ଓ ସ୍ତନ୍ୟପାୟୀ ପ୍ରାଣୀମାନଙ୍କର ଵିକାଶରେ ସହାୟକ ହୋଇଥିଲା।
Paleozoic ଉପଯୁଗର Carboniferous ଓ Permian କାଳ(୩୫୮.୯-୨୫୧.୯ ନିୟୁତ ଵର୍ଷ ପୂର୍ଵ) ମଧ୍ୟରେ ସ୍ଥଳଭାଗରେ ଜୀଵନର ଵିକାଶ ତ୍ୱରାନ୍ୱିତ ହୋଇଥିଲା। ଫର୍ନ, ଲାଇକୋଫାଇଟ ଓ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଉଦ୍ଭିଦଯୁକ୍ତ ଵୃହତ ଵନଜଙ୍ଗଲ ସ୍ଥଳଭାଗକୁ ଆଚ୍ଛାଦିତ କରି ରଖିଥିଲା। ଏହି ସମୟର ଉଦ୍ଭିଦମାନେ ପ୍ରଚୁର ପରିମାଣରେ ଅମ୍ଳଜାନ ଉତ୍ପାଦନ କରି ଵାୟୁମଣ୍ଡଳରେ ଅମ୍ଳଜାନର ପରିମାଣକୁ ବୃଦ୍ଧି କରିଥିଲେ । ଅମ୍ଳଜାନ ଵୃଦ୍ଧି ଯୋଗୁଁ ସେ ସମୟରେ ଵୃହତ ଆକାରର ପୋକ ଦେଖା ଦେଇଥିଲେ । ଆଜି ଆମେ ଦେଖୁଥିଵା କଙ୍କିଙ୍କ ପୂର୍ଵଜ ସେତେବେଳେ ସତୁରୀ ସେଣ୍ଟିମିଟର ଆକାରର ହେଉଥିଲେ । ଏହି ସମୟରେ ମଧ୍ୟ ପ୍ରଥମ ସରୀସୃପମାନଙ୍କର ଵିକାଶ ହୋଇଥିଲା। ଏହି ସମୟରେ ଵନଜଙ୍ଗଲର ଜୈଵ ପଦାର୍ଥ ଜମା ହୋଇଥିଲା । ଆମେ ଆଜି ଯେଉଁ କୋଇଲା ଜାଳୁଛନ୍ତି ତାହା ସେସମୟର ଗଛମାନଙ୍କର ଅଵଦାନ ଥିଲା ।
Phanerozoic ଯୁଗରେ ପୃଥିଵୀର ଜଳଵାୟୁ ଓ ଭୂତାତ୍ତ୍ୱିକ ପରିଵେଶ ଅନେକ ପରିଵର୍ତ୍ତନର ସାକ୍ଷୀ ହୋଇଛି। Paleozoic ଯୁଗରେ Ordovician-Silurian ଓ Carboniferous-Permian ଆଦି ଅନେକ ହିମଯୁଗ ଦେଖାଦେଇଥିଲା Mesozoic ଯୁଗ ଅଧିକ ଉଷ୍ଣ ଥିଲା, ଯାହା ଡାଇନୋସର ଓ ଉଦ୍ଭିଦଜଗତର ଵିକାଶରେ ସହାୟକ ହୋଇଥିଲା। Cenozoic ଯୁଗରେ ପୃଥିଵୀ ଧୀରେ ଧୀରେ ଥଣ୍ଡା ହେଵାକୁ ଆରମ୍ଭ କରିଥିଲା ଯାହା Quaternary କାଳରେ ଅନେକ ହିମଯୁଗର କାରଣ ହୋଇଥିଲା।
ଭୂତାତ୍ତ୍ୱିକ ଦୃଷ୍ଟିରୁ, Pangea ନାମକ ସୁପରକଣ୍ଟିନେଣ୍ଟ Paleozoic ଯୁଗରେ ଗଠିତ ହୋଇଥିଲା ଓ Mesozoic ଯୁଗରେ ଭାଙ୍ଗି ଆଧୁନିକ ମହାଦେଶଗୁଡ଼ିକରେ ପରିଣତ ହୋଇଥିଲା। Cenozoic ଯୁଗରେ ହିମାଳୟ ପର୍ଵତର ଗଠନ ଭାରତ ଓ ୟୁରେସିଆ ପ୍ଲେଟର ସଂଘର୍ଷ ଯୋଗୁଁ ଘଟିଥିଲା।
Phanerozoic ଯୁଗରେ ପୃଥିଵୀର ଵାୟୁମଣ୍ଡଳ ଅଧିକ ଅମ୍ଳଜାନ-ସମୃଦ୍ଧ ହୋଇଥିଲା। Paleozoic ଯୁଗରେ ଉଦ୍ଭିଦମାନଙ୍କର ଵିସ୍ତାର ଅମ୍ଳଜାନର ପରିମାଣକୁ ଵୃଦ୍ଧି କରିଥିଲା, ଯାହା ଜଟିଳ ଜୀଵନର ଵିକାଶରେ ସହାୟକ ହୋଇଥିଲା। Cenozoic ଯୁଗରେ ଵାୟୁମଣ୍ଡଳର ଗଠନ ଆଧୁନିକ ଅଵସ୍ଥାରେ ପହଞ୍ଚିଥିଲା, ଯେଉଁଥିରେ ଅମ୍ଳଜାନ (୨୧%) ଓ ନାଇଟ୍ରୋଜେନ (୭୮%) ମୁଖ୍ୟ ଅଂଶ ହୋଇଥିଲା ।
ତେବେ Phanerozoic ଯୁଗରେ ଅନେକ ଵୃହତ ଵିଲୁପ୍ତି (mass extinctions) ମଧ୍ୟ ଘଟିଥିଲା ଯାହା ଜୀଵନର ଵିଵର୍ତ୍ତନକୁ ଗଭୀର ଭାବେ ପ୍ରଭାଵିତ କରିଥିଲା।
ଆଜକୁ ପ୍ରାୟ ୪୪୩ ନିୟୁତ ଵର୍ଷ ପୂର୍ଵେ ଓର୍ଡୋଭିସିଆନ୍-ସିଲୁରିଆନ୍ ଵିଲୁପ୍ତି( Ordovician-Silurian Extinction) ଘଟିଥିଲା ଫଳତଃ ପୃଥିଵୀରେ ପ୍ରାୟ ୮୫% ଜାତିର ଜୀଵ ପୂର୍ଣ୍ଣତଃ ଵିଲୁପ୍ତ ହୋଇଯାଇଥିଲା, ମୁଖ୍ୟତଃ ଜଳଵାୟୁ ପରିଵର୍ତ୍ତନ ଓ ହିମଯୁଗ ଯୋଗୁଁ ଏପରି ଘଟିଥିଲା । ଏହାପରେ ଆଜକୁ ପ୍ରାୟ ୩୭୫-୩୬୦ ନିୟୁତ ଵର୍ଷ ପୂର୍ଵେ ଦେଵୋନିଆନ୍ ଵିଲୁପ୍ତି(Devonian Extinction) ଘଟିଥିଲା । ଏହା ସାମୁଦ୍ରିକ ଜୀଵନ ଵିଶେଷତଃ ମାଛ ଓ ପ୍ରଵାଳ ଜାତିକୁ ପ୍ରଭାଵିତ କରିଥିଲା।
ତତ୍ପରେ ଆଜକୁ ପ୍ରାୟ ୨୫୧.୯ ନିୟୁତ ଵର୍ଷ ପୂର୍ଵେ ଘଟିତ ପରମିଆନ୍ ଟ୍ରିଇଆସିକ୍ ଵିଲୁପ୍ତି(Permian-Triassic Extinction) ପୃଥିଵୀର ସବୁଠାରୁ ଵୃହତ ଵିଲୁପ୍ତି ଘଟଣା ଥିଲା । ଏହି ଵିଲୁପ୍ତି ଯୋଗୁଁ ପ୍ରାୟ ୯୬% ସାମୁଦ୍ରିକ ଓ ୭୦% ସ୍ଥଳଚର ଜାତି ପୃଥିଵୀରୁ ଵିଲୁପ୍ତ ହୋଇଯାଇଥିଲେ। ଭୀଷଣ ଆଗ୍ନେୟ ଉଦ୍ଗିରଣ, ଜଳଵାୟୁ ପରିଵର୍ତ୍ତନ ତଥା ଅମ୍ଳଜାନ ହ୍ରାସ ଏହି ଵିଲୁପ୍ତିର ପ୍ରମୁଖ କାରଣ ଥିଲା । ତହୁଁ ୬୬ ନିୟୁତ ଵର୍ଷ ପୂର୍ଵେ କ୍ରେଟେସିଅସ୍ ପେଲିଓଜେନ୍ ଵିଲୁପ୍ତି(Cretaceous-Paleogene Extinction) ଯୋଗୁଁ ଡାଇନୋସର ତଥା ଅନ୍ୟ ଅନେକ ଅନ୍ୟ ଜାତିର ଵିଲୁପ୍ତି ଘଟିଥିଲା । ଏହି ଵିଲୁପ୍ତି Chicxulub impact ନାମରେ କୁଖ୍ୟାତ ଵୃହତ ଉଲ୍କାପିଣ୍ଡ ସଂଘର୍ଷ ଯୋଗୁଁ ଘଟିଥିଲା।
Phanerozoic ଯୁଗରେ ଏହି ଵିଲୁପ୍ତି ଘଟଣାଗୁଡ଼ିକ ଜୀଵନର ଵିଵର୍ତ୍ତନକୁ ନୂତନ ଦିଗରେ ମୋଡ଼ିଥିଲା, ନୂତନ ଜାତିମାନଙ୍କୁ ଵିକାଶର ସୁଯୋଗ ପ୍ରଦାନ କରିଥିଲା।
ଆଜକୁ ପ୍ରାୟ ୨୫୧.୯-୬୬ ନିୟୁତ ଵର୍ଷ ପୂର୍ଵେ Mesozoic ଉପଯୁଗ ଥିଲା ଏଵଂ ଏହି ଉପଯୁଗର "Dinosaur era"ରେ
ସରୀସୃପମାନଙ୍କର ଵିଶେଷତଃ ଡାଇନୋସର ମାନଙ୍କର ଆଧିପତ୍ୟ ଦେଖାଦେଇଥିଲା। Triassic, Jurassic, ଓ Cretaceous କାଳ ମଧ୍ୟରେ ଡାଇନୋସରମାନେ Sauropods,Brachiosaurus ଓ Theropods ଆଦି ଵିଭିନ୍ନ ଆକାର ଓ ପ୍ରକାରରେ ଵିକଶିତ ହୋଇଥିଲେ । ଏହି ସମୟରେ Archaeopteryx ଭଳି ପ୍ରଥମ ପକ୍ଷୀମାନେ ମଧ୍ୟ ଵିକଶିତ ହୋଇଥିଲେ ।
Cretaceous କାଳରେ ସପୁଷ୍ପକ ଉଦ୍ଭିଦ ଦେଖାଦେଇଥିଲେ ଯାହା ପରାଗସଂଚାରୀ ପୋକ ଓ ଅନ୍ୟ ପ୍ରାଣୀମାନଙ୍କ ସହ ଜୈଵିକ ସମ୍ପର୍କ ଗଢ଼ିଥିଲା। ଏହି ଉଦ୍ଭିଦଗୁଡ଼ିକ ପରିଵେଶରେ ଖାଦ୍ୟ ଶୃଙ୍ଖଳାକୁ ଅଧିକ ଜଟିଳ କରିଥିଲେ।
ଡାଇନୋସରମାନଙ୍କର ଵିଲୁପ୍ତି ପରେ Cenozoic ଉପଯୁଗ (୬୬ ନିୟୁତ ଵର୍ଷ ପୂର୍ଵରୁ ଵର୍ତ୍ତମାନ)ରେ ପୃଥିଵୀରେ ସ୍ତନ୍ୟପାୟୀ ପ୍ରାଣୀମାନଙ୍କର ଆଧିପତ୍ୟର ଯୁଗ ଆରମ୍ଭ ହେଲା । ଆଜକୁ ପ୍ରାୟ ୬୬ ନିୟୁତ ଵର୍ଷ ଵା ଛଅ କୋଟି ଷାଠିଏ ଲକ୍ଷ ଵର୍ଷ ତଳେ Cretaceous-Paleogene ଵିଲୁପ୍ତି ପରେ ଡାଇନୋସରମାନଙ୍କର ଅଵସାନ ହେଵା ଦ୍ୱାରା ସ୍ତନ୍ୟପାୟୀମାନେ ଵିକାଶ ଲାଭ କରିଵାରେ ସୁଯୋଗ ପାଇଥିଲେ। Paleogene ଓ Neogene କାଳରେ ତିମି,ହାତୀ,ଘୋଡ଼ା ଓ ପ୍ରାଇମେଟ ଆଦି ଵିଭିନ୍ନ ସ୍ତନ୍ୟପାୟୀ ଵିକଶିତ ହୋଇଥିଲେ।
ପ୍ରାଇମେଟ୍ସଙ୍କ ଵିକାଶ ପ୍ରାୟ ୬୬ ନିୟୁତ ବର୍ଷ ପୂର୍ଵେ ପେଲିଓସିନ୍ କଳ୍ପ(Paleocene Epoch)ରେ ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥିଲା। ଏହି ସମୟରେ Plesiadapiformes ନାମକ ଆଦିମ ପ୍ରାଇମେଟ୍ସ ରୂପ ଦେଖାଗଲା। ଏମାନେ ଛୋଟ ଆକାରର, ଵୃକ୍ଷଵାସୀ ଜୀଵ ଥିଲେ ଏଵଂ ଏମାନଙ୍କର ବୃହତ୍ ଆଖି ଓ ନଖର ଵିଶେଷତ୍ୱ ରହିଥିଲା ଯାହା ପରଵର୍ତ୍ତୀ ପ୍ରାଇମେଟ୍ସଙ୍କ ପାଇଁ ଆଦିମ ଲକ୍ଷଣ ଥିଲା।
୫୬-୩୩.୯ ନିୟୁତ ଵର୍ଷ ପୂର୍ଵେ ଇଓସିନ୍ କଳ୍ପ(Eocene Epoch)ରେ ପ୍ରକୃତ ପ୍ରାଇମେଟ୍ସର ଵିକାଶ ଘଟିଲା। Adapidae ଓ Omomyidae ଭଳି ଜୀଵ ଏହି ସମୟରେ ଉତ୍ପନ୍ନ ହେଲେ ଯେଉଁମାନେ ଅଧିକ ଵୃହତ୍ ମସ୍ତିଷ୍କ ଓ ସାମାଜିକ ଵ୍ୟଵହାର ପ୍ରଦର୍ଶନ କରୁଥିଲେ। ଏମାନେ ଉତ୍ତର ଆମେରିକା, ଇଉରୋପ ଓ ଏସିଆରେ ଵିସ୍ତାର ଲାଭ କରିଥିଲେ। ଏହି ସମୟରେ ପ୍ରାଇମେଟ୍ସଙ୍କ ଶାରୀରିକ ଗଠନ ଅଧିକ ଵିକଶିତ ହେଲା ଯେପରିକି ଵୃକ୍ଷ ଉପରେ ଚଢ଼ିଵା ଓ ଦୃଷ୍ଟିଶକ୍ତିରେ ଉନ୍ନତି ଇତ୍ୟାଦି।
୩୩.୯-୨୩ ନିୟୁତ ଵର୍ଷ ପୂର୍ଵେ Oligocene କଳ୍ପ( Epoch)ରେ ପୁରାତନ ଵିଶ୍ୱର ଵାନର (Catarrhini) ଓ ଆଦିମ ଵାନର (Hominoidea)ର ଉତ୍ପତ୍ତି ହେଲା। Aegyptopithecus ଭଳି ଜୀଵ ଏହି ସମୟରେ ଦେଖାଗଲେ ଯେଉଁମାନେ ଆଧୁନିକ ଵନର ଓ ମଣିଷର ସାଧାରଣ ପୂର୍ଵପୁରୁଷ ଭାବେ ଵିଵେଚିତ ହୁଅନ୍ତି। ଏହି ଜୀଵମାନେ ଆଫ୍ରିକା ଓ ଏସିଆରେ ଵିକଶିତ ହେଲେ। ଏହି ସମୟରେ ନୂତନ ଵିଶ୍ୱ ଵାନର (Platyrrhini) ମଧ୍ୟ ଦକ୍ଷିଣ ଆମେରିକାରେ ଉତ୍ପନ୍ନ ହେଵାକୁ ଲାଗିଲେ ଯେଉଁମାନେ ପୁରାତନ ଵିଶ୍ୱ ଵାନରଙ୍କଠାରୁ ଅଲଗା ଶାଖାରେ ଵିକଶିତ ହେଲେ।
ଆଜକୁ ପ୍ରାୟ ୨,୩୦,୦୦୦୦୦୦ ଵା ୨୩ ନିୟୁତ ଵର୍ଷରୁ ୫,୦୦୦୦୦୦ ଵର୍ଷ ତଳେ Miocene କଳ୍ପ(Epoch)ରେ ପ୍ରାଇମେଟ୍ସଙ୍କ ଵିଭିନ୍ନତା ବୃଦ୍ଧି ପାଇଲା। Proconsul ଓ Dryopithecus ଜାତୀୟ ଆଧୁନିକ ଵାନର (Hominoidea)ଏହି ସମୟରେ ଵିକଶିତ ହେଲେ। Proconsul ଆଫ୍ରିକାରେ ଏକ ଆଦିମ ଵାନର ଥିଲେ ଯେଉଁମାନେ ମଣିଷ ଓ ଅନ୍ୟ ଵାନରଙ୍କ ସାଧାରଣ ପୂର୍ଵପୁରୁଷ ଭାବେ ଵିଵେଚିତ ହୁଅନ୍ତି। Dryopithecus ଇଉରୋପ ଓ ଏସିଆରେ ଵିକଶିତ ହେଲେ ଏଵଂ ଗରିଲା (Gorilla), ସ଼ିମ୍ପାଞ୍ଜୀ (Pan) ଓ ଓରାଙ୍ଗୁଟାନ (Pongo)ର ପୂର୍ବପୁରୁଷ ଥିଲେ। ଗିବନ (Hylobatidae) ମଧ୍ୟ ଏହି ସମୟରେ ଏକ ଅଲଗା ଶାଖା ଭାବେ ଵିକଶିତ ହେଵାରେ ଲାଗିଲେ ଏଵଂ ଏମାନେ ଏସିଆର ଜଙ୍ଗଲରେ ଵୃକ୍ଷଵାସୀ ଜୀଵନଶୈଳୀ ଅନୁସରଣ କଲେ। ଏହି ସମୟରେ ନୂତନ ଵିଶ୍ୱ ଵାନର (Platyrrhini) ଦକ୍ଷିଣ ଆମେରିକାରେ Cebidae ଓ Atelidae ଆଦି ଅନେକ କୁଳରେ ଵିଵର୍ତ୍ତିତ ହୋଇ ଅଧିକ ଵିଭିନ୍ନତା ଦେଖାଇଲେ ।
ଆଜକୁ ପ୍ରାୟ ୫.୩ ନିୟୁତ ଵର୍ଷ ଵା ୫,୩୦୦୦୦୦ ଵର୍ଷ ତଳେ ପ୍ଲିଓସିନ୍ କଳ୍ପ(Pliocene Epoch)ରେ Hominidaeର ଵିକାଶ ଆରମ୍ଭ ହେଲା।
Sahelanthropus ଓ Ardipithecus ଭଳି ଜୀଵ ଏହି ସମୟରେ ଆଫ୍ରିକାରେ ଦେଖାଗଲେ ଯେଉଁମାନେ ଦ୍ୱିପାଦରେ ଚାଲିଵାର ପ୍ରାରମ୍ଭିକ ଲକ୍ଷଣ ଦର୍ଶାଇଥିଲେ। Australopithecus(Australopithecus afarensis “Lucy”), ଏହି ସମୟରେ ଆଫ୍ରିକାରେ ଵିକଶିତ ହେଲେ। ଏମାନେ ଦ୍ୱିପାଦୀ ଥିଲେ କିନ୍ତୁ ଵାନର-ସଦୃଶ ଵୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ଯେପରିକି ଛୋଟ ମସ୍ତିଷ୍କ ଓ ଲମ୍ବା ବାହୁ ରହିଥିଲା। ଏହି ସମୟରେ ଗରିଲା (Gorilla) ଓ ସ଼ିମ୍ପାଞ୍ଜୀ(Pan)ଙ୍କର ପୂର୍ଵପୁରୁଷମାନେ ଆଫ୍ରିକାରେ ଏକ ଅଲଗା ଶାଖା ଭାବେ ଵିକଶିତ ହେଵାରେ ଲାଗିଲେ। ଗିବନ (Hylobatidae) ଏସିଆରେ ଅଧିକ ଵିକଶିତ ହେଲେ ଏଵଂ ଏମାନେ ଵୃକ୍ଷ ଉପରେ ଦୋହଲିଵା (brachiation)ରେ ଵିଶେଷଜ୍ଞ ହେଲେ।
ଏହାର ଲକ୍ଷ ଲକ୍ଷ ଵର୍ଷ ପରେ ୨.୫୮ ନିୟୁତ ଵର୍ଷ ପୂର୍ଵେ ଅର୍ଥାତ୍ ୨,୫୮୦୦୦୦ ଵର୍ଷ ପୂର୍ଵେ
ପ୍ଲେଇଷ୍ଟୋସିନ କଳ୍ପ(Pleistocene Epoch)ର ଆରମ୍ଭରେ Homo ଜାତିର ଉତ୍ପତ୍ତି ହେଲା। Homo ଜାତିରେ କାଳକ୍ରମେ Homo habilis,Homo erectus ଓ ପରେ Homo sapiens ଆଫ୍ରିକାରେ ଵିକଶିତ ହେଲେ। Homo habilis ଉପକରଣ ନିର୍ମାଣରେ ଦକ୍ଷ ଥିଲେ ଯାହା ମଣିଷର ଵିକାଶରେ ଏକ ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ପଦକ୍ଷେପ ଥିଲା। Homo erectus ଆଫ୍ରିକାରୁ ଏସିଆ ଓ ଇଉରୋପକୁ ଵିସ୍ତାର କଲେ ଏଵଂ ଅଗ୍ନି ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ଓ ଅଧିକ ଜଟିଳ ଉପକରଣ ନିର୍ମାଣ କଲେ। Homo sapiens ଆଧୁନିକ ମଣିଷ, ପ୍ରାୟ 300,000 ଵର୍ଷ ପୂର୍ଵେ ଆଫ୍ରିକାରେ ଉତ୍ପନ୍ନ ହେଲେ ଏଵଂ ସାମାଜିକ ଗଠନ, ଭାଷା, ଓ ସାଂସ୍କୃତିକ ବିକାଶରେ ଅଗ୍ରଣୀ ହେଲେ। ଏହି ସମୟରେ ଗରିଲା (Gorilla gorilla ଓ Gorilla beringei),ସ଼ିମ୍ପାଞ୍ଜୀ (Pan troglodytes ଓ Pan paniscus) ଓ ଓରାଙ୍ଗୁଟାନ (Pongo pygmaeus ଓ *Pongo abelii) ଆଫ୍ରିକା ଓ ଏସିଆରେ ସେମାନଙ୍କର ଆଧୁନିକ ରୂପରେ ଵିକଶିତ ହେଲେ। ଗିବନ (Hylobatidae, ଯଥା : Hylobates ଓ Symphalangus) ଏସିଆର ଜଙ୍ଗଲରେ ସେମାନଙ୍କର ଵୃକ୍ଷଵାସୀ ଜୀଵନଶୈଳୀକୁ ଅଧିକ ପରିପୁଷ୍ଟ କଲେ।
ଏହି ଵିକାଶ ପ୍ରକ୍ରିୟାରେ ଅନେକ ଜୀବଜାତି ସମାନ୍ତରାଳ ଭାବେ ଵିକଶିତ ହେଲେ ଯେଉଁଥିରେ ଆଫ୍ରିକା ପ୍ରାଇମେଟ୍ସ ଓ ମଣିଷର ଵିକାଶର ପ୍ରମୁଖ କେନ୍ଦ୍ର ଥିଲା। ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ପ୍ରାଇମେଟ୍ସ ଯେପରିକି ବବୁନ (Papio), ମାଙ୍କଡ଼ (Macaca), ଓ ଲେମୁର (Lemuridae) ମଧ୍ୟ ଏହି ସମୟକାଳରେ ସେମାନଙ୍କର ନିଜସ୍ୱ ଶାଖାରେ ଵିକଶିତ ହେଲେ ଯାହା ପ୍ରାଇମେଟ୍ସଙ୍କ ଵିଭିନ୍ନତାକୁ ଆହୁରି ଵୃଦ୍ଧି କଲା। ଆଜକୁ ପ୍ରାୟ ୩୦୦,୦୦୦ ଵର୍ଷ ପୂର୍ଵେ ଆଫ୍ରିକାରେ ଆଧୁନିକ ମଣିଷ Homo sapiensଙ୍କର ଵିକାଶ ହୋଇଥିଲା ଯେଉଁମାନେ ପରେ ସାରା ଵିଶ୍ୱରେ ଵ୍ୟାପିଥିଲେ। ମଣିଷର ଵିକାଶ ସହିତ ସଂସ୍କୃତି, କୃଷି, ଓ ପ୍ରଯୁକ୍ତି ଵିକାଶ ପାଇଥିଲା, ଯାହା ପୃଥିଵୀର ପରିବେଶ ଓ ଜୀଵନକୁ ଗଭୀର ଭାବେ ପ୍ରଭାଵିତ କରିଛି।
Phanerozoic ଯୁଗ ପୃଥିଵୀର ଇତିହାସରେ ଜୀଵନର ଵିଵିଧତା ଓ ଜଟିଳତାର ଏକ ଅନନ୍ୟ ଅଧ୍ୟାୟ। କାମ୍ବ୍ରିଆନ ଵିସ୍ଫୋରଣ, ମେରୁଦଣ୍ଡୀ ଓ ସ୍ଥଳଚର ଜୀଵନର ଵିକାଶ, ଡାଇନୋସରର ଆଧିପତ୍ୟ, ସ୍ତନ୍ୟପାୟୀ ଓ ମଣିଷର ଉତ୍ପତ୍ତି, ଵୃହତ ଵିଲୁପ୍ତି ଓ ଜଳବାୟୁ ପରିଵର୍ତ୍ତନ ଏହି ଯୁଗର ମୁଖ୍ୟ ଘଟଣାଗୁଡ଼ିକ ଥିଲା। ଏହି ଘଟଣାଗୁଡ଼ିକ ପୃଥିଵୀକୁ ଏକ ଗତିଶୀଳ ଓ ଜୀଵନମୟ ଗ୍ରହରେ ପରିଣତ କରିଛି ଯାହାର ପ୍ରଭାବ ଆଜି ମଧ୍ୟ ଦେଖାଯାଉଛି। ସବୁଠାରୁ ବଡ଼ କଥା ହେଲା Phanerozoic ଯୁଗରେ ଆଧୁନିକ ମଣିଷ(Homo sapiens)ଙ୍କ ଉତ୍ପତ୍ତି ହୋଇଥିଲା ଏଵଂ ଏହି ଜାତି ପରେ ପୃଥିଵୀର ସର୍ଵେସର୍ଵା ହୋଇଅଛି । ମାତ୍ର ଏକ କ୍ଷୁଦ୍ର ସମୟକାଳ ମଧ୍ୟରେ ଵିକଶିତ ମାନଵ ହିଁ ପରେ ନିଜର ତଥା ନିଜ ପୂର୍ଵଜଙ୍କର ଜ୍ଞାନର ସାତତ୍ୟ ଵା Persistence of Knowledge ବଳରେ ଅତି ଶକ୍ତିଶାଳୀ ହୋଇ ଆଜି କୋଟି କୋଟି ଵର୍ଷ ତଳର ପୃଥିଵୀ ଇତିହାସକୁ ଜୀଵାଶ୍ମ ,ଶିଳା ତଥା ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଭୂତାତ୍ତ୍ୱିକ ପ୍ରମାଣ ଦ୍ଵାରା ବୁଝିଵାରେ ସକ୍ଷମ ହୋଇଛି ।
ସମୟକୁ କେହି ଦେଖିଛନ୍ତି ଦୈଵୀୟ ଚକ୍ରରେ, କେହି ମାନଵୀୟ ନୈତିକତାର ପତନ-ଉଦୟରେ, କେହି ପ୍ରଯୁକ୍ତିର ପଦକ୍ଷେପରେ, ଆଉ କେହି ଵିଜ୍ଞାନର ନିଖୁତ ଗଣନାରେ। କିନ୍ତୁ ସବୁ ଦୃଷ୍ଟିକୋଣରେ ଏକ ସତ୍ୟ ସ୍ପଷ୍ଟ—ସମୟ ହେଉଛି ମାନଵୀୟ ଚିନ୍ତାର ସୀମାକୁ ଅତିକ୍ରମ କରୁଥିଵା ଅନନ୍ତ ସାକ୍ଷୀ। ପୃଥିଵୀର ଇତିହାସ ଆମକୁ ଶିକ୍ଷା ଦିଏ ଯେ ସମୟରେ ସବୁକିଛି ଜନ୍ମେ ଵିକଶିତ ହୁଏ ଏଵଂ ସମୟ ସହ ଲୀନ ମଧ୍ୟ ହୋଇଯାଏ। ସମୟ ଏକ ଅନନ୍ତ ପ୍ରଵାହ, ଯାହା ସମସ୍ତଙ୍କୁ ନିଜ ଗତିରେ ଆଗକୁ ନେଇଯାଏ। ଏହା ସୃଷ୍ଟି ଓ ଵିନାଶର ସାକ୍ଷୀ ପୂଣି ପରିବର୍ତ୍ତନର ମୂଳ ଚାଳକ। ଆଗାମୀ ଦିନରେ ସମୟ ଆମକୁ ନୂତନ ସମ୍ଭାଵନା, ପ୍ରଯୁକ୍ତିର ଅଭୂତପୂର୍ଵ ଅଗ୍ରଗତି ଏବଂ ମାନଵୀୟ ଚେତନାର ଗଭୀର ଉନ୍ମେଷ ଦେଖାଇପାରେ। କିନ୍ତୁ ଏହା ମଧ୍ୟ ଆମକୁ ସମ୍ଭାଵ୍ୟ ସଙ୍କଟ, ନୈତିକ ପ୍ରଶ୍ନ ଓ ଅଜଣା ଅନିଶ୍ଚିତତା ଆଡ଼କୁ ନେଇଯାଇପାରେ। ସମୟର ଏହି ଅନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ପ୍ରକୃତି ହିଁ ଏହାକୁ ଏକ ରହସ୍ୟମୟ ଓ ଅପରିହାର୍ଯ୍ୟ ଶକ୍ତି କରିଥାଏ।
ଆଗକୁ କ’ଣ ହେଵ, ତାହା କେହି ନିଶ୍ଚିତ ଭାବେ କହିପାରିବେ ନାହିଁ, କିନ୍ତୁ ସମୟର ଗତିରେ ଆମେ ସମସ୍ତେ ଏକ ଅଜଣା ଯାତ୍ରୀ। ଏହା ଆମକୁ ଶିଖାଇଥାଏ ଯେ ଜୀଵନର ପ୍ରତିଟି ମୁହୂର୍ତ୍ତକୁ ଗ୍ରହଣ କରି, ଶିଖି, ଓ ଅଗ୍ରଗାମୀ ହେଵାରେ ହିଁ ଆମର ସାର୍ଥକତା।
